دکتر فرخ قبادی قیمت نفت خام برنت که در ۱۹ ژوئن (۲۹ خرداد) به بشکه‌ای ۱۱۵ دلار رسیده بود، اکنون به کمتر از ۸۳ دلار سقوط کرده است. این به آن معنا است که بازار نفت اکنون در یک «بازار خرس» (Bear Market) تمام عیار قرار دارد. در حقیقت از ۲۲ مهر ماه سال جاری، که قیمت نفت برنت به حول و حوش ۹۰ دلار در بشکه رسید، بازار نفت رسما وارد یک «بازار خرس» شد. در اصطلاح بازارهای سهام، هرگاه شاخص‌های قیمت سهام یا قیمت یک کالا رو به کاهش مستمر گذارد و ۲۰ درصد از بالا‌ترین قیمت قبلی خود پایین‌تر بیاید. گفته می‌شود که آن سهام (یا آن کالا) وارد «بازار خرس» شده است. در بازار خرس، فعالان بازار نسبت به آینده بدبین‌تر می‌شوند و همین بدبینی موجب فروش بیشتر «سلف» آن کالا و نیز سهام مرتبط با آن کالا می‌شود و روند کاهشی قیمت را تداوم می‌بخشد.(۱)

در مورد عوامل سقوط قیمت نفت سخن بسیار گفته شده و نیازی به تکرار مفصل آنها نیست. عامل بلاواسطه این کاهش، البته افزایش عرضه و کاهش تقاضا برای نفت بوده است. کشورهای عضو اوپک تولید خود را به بالاترین میزان طی ۱۴ ماه گذشته رسانده‌اند و روسیه نیز در حد توان تولید می‌کند. تولید نفت آمریکا هم افزایش یافته و حتی در کشورهای درگیر جنگ و گریز (مانند لیبی و عراق) نیز تولید و عرضه نفت ادامه دارد.

در طرف تقاضا، نابسامانی اوضاع اقتصادی اروپا و ژاپن و نیز رشد کند اقتصادهای نوظهور و به‌ویژه چین، تقاضا برای نفت را مهار کرده و فزونی عرضه بر تقاضا، کاهش قیمت نفت را ناگزیر ساخته است.

البته کم نیستند افرادی که سقوط قیمت نفت را توطئه‌ای برای ضربه زدن به اقتصاد روسیه و ایران می‌دانند که کاهش بهای نفت اقتصاد آنها را متزلزل می‌سازد و امتیازگیری از آنها را در حل و فصل مسائل فی‌مابین (مساله اوکراین در مورد روسیه و مذاکرات هسته‌ای در مورد ایران) تسهیل می‌کند. از این دیدگاه، توطئه‌گر اصلی ایالات‌متحده است که به کمک عربستان سعودی بازی سقوط قیمت نفت را آغاز کرده و تا حصول نتیجه ادامه خواهد داد. عدم تمایل عربستان سعودی به کاهش تولید و نیز تخفیف‌های ویژه‌ای که به خریداران نفت خود می‌دهد، بر طرفداران این نگرش افزوده است.

اما این نظریه معلوم نمی‌کند که چرا دیگر اعضای اوپک بر کاهش تولید پافشاری نمی‌کنند و چنان‌که گفته شد، تولید خود را افزایش هم داده‌اند؟ و چرا برخی از آنها (تا آنجا که می‌دانیم، علاوه بر عربستان سعودی، کشورهای دیگری از اعضای اوپک) با کاهش رسمی قیمت یا دادن تخفیف به خریداران، خطر بروز جنگ قیمت‌ها را افزایش می‌دهند.

تئوری‌های توطئه همواره جذاب و وسوسه‌کننده هستند و در حقیقت نیز کاملا ممکن است که آمریکا از روند کنونی وقایع خشنود باشد و متحد بزرگ خود یعنی عربستان سعودی را هم به حفظ میزان تولید و تخفیف در قیمت فروش نفت خود ترغیب کرده باشد. در آن صورت باید نتیجه گرفت که دیگر کشورهای نفت‌خیز هم با عملکرد کنونی خود، آگاهانه یا با بی‌خیالی، منافع بلندمدت خود را فدای درآمد بالا‌تر کوتاه‌مدت کرده‌اند. شاید هم برخی از آنها چنان به درآمدهای نفتی خود برای گذران امور وابسته‌اند که باوجود کاهش قیمت‌ها، چاره‌ای جز تولید بیشتر ندارند.

اما یک توضیح دیگر هم برای شرایط فعلی بازار نفت وجود دارد. به نظر می‌رسد که هیچ یک از بازیگران اصلی بازار نفت مایل به کاهش سهم خود از بازار نیستند. در حقیقت، حفظ یا افزایش سهم بازار (در بسیاری از بازارها و نه فقط در بازار نفت) هدف بسیار مهمی برای مدیران صنایع و فروشندگان کالاها و خدمات مختلف است؛ به‌گونه‌ای که گاه این هدف، انگیزه حداکثر‌سازی سود را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد اما اگر تولید‌کنندگان نفت جملگی مصمم باشند که سهم خود از بازار جهانی این کالا را حفظ کنند، کاهش تولید بسیار بعید و عملا ناممکن خواهد بود و اگر تولید کاهش نیابد، با توجه به محدودیت تقاضا، «بازار خرس» نفت همچنان پا برجا خواهد ماند.

واقعیت این است که هر یک از تولید‌کنندگان عمده نفت انتظار دارد که تولید‌کننده دیگری عرضه نفت خود را کاهش دهد و از فزونی عرضه بر تقاضا بکاهد. در حقیقت هر کشوری که بتواند بیشتر در مقابل کاهش درآمدهای نفتی مقاومت کند و دیر یا زود دیگر تولید‌کنندگان را وادار به کاهش تولید کند، برنده این بازی خواهد بود. یعنی سهم خود از بازار را حفظ کرده (یا افزایش داده) و از مزایای افزایش قیمت نفت، ناشی از کاهش عرضه توسط دیگران، بهره‌مند شده است. انگیزه عربستان سعودی از کاهش ندادن میزان تولید و حتی تخفیف‌های آشکار و پنهان به برخی خریداران می‌تواند از این زاویه توضیح داده شود.

به گفته یکی از تحلیلگران بازار نفت، «بزرگ‌ترین تولید‌کنندگان نفت، از جمله عربستان سعودی و عراق قیمت رسمی فروش نفت خود را پایین آورده‌اند. این امر به این شایعه دامن زده که کشورهای تولید‌کننده برای حفظ سهم خود از بازار، رقابت خواهند کرد و به فکر کاهش تولید نیستند... همه اطلاعات و آمار موجود حاکی از آن است که هم‌اکنون جنگی بر سر سهم بازار در گرفته است. تولید‌کنندگان نفت «بازی جوجه» را در بازار آغاز کرده‌اند.»(۲)

بازی جوجه (Game of Chicken) که بازی «باز - کبوتر» هم نامیده می‌شود، یکی از الگوهای معروف در مورد تضاد میان رقبا در «نظریه بازی» (Game Theory) است. اصل و اساس «بازی جوجه» این است که گرچه هر بازیکن ترجیح می‌دهد که در مقابل رقیب کوتاه نیاید و او را وادار به تسلیم کند، اما هنگامی که هر دو بازیکن چنین اندیشه‌ای در سر داشته باشند و از موضع خود دست بر ندارند، بد‌ترین نتیجه گریبانگیر هر دو بازیکن خواهد شد. پیگیری علت نام‌گذاری این بازی به نام «بازی جوجه»، مفهوم آن را روشن‌تر می‌سازد.

فرض کنید دو راننده با دو کامیون بزرگ در جاده‌ای باریک به طرف هم رانندگی می‌کنند. اگر یکی از آنان به کنار جاده بکشد و به دیگری اجازه عبور دهد، خطر برخورد دو کامیون و مرگ رانندگان از میان می‌رود و فقط ممکن است کامیونش به گل و لای آغشته شود یا اندکی آسیب ببیند؛ اما اگر هیچ‌کدام کوتاه نیایند و هردو به حرکت خود ادامه دهند، کامیون‌ها با هم برخورد کرده و هر دو راننده کشته می‌شوند. (ضمنا راننده‌ای که کامیونش را کنار کشیده، «جوجه» (Chicken) خوانده می‌شود که در زبان انگلیسی ترسو و بزدل هم معنی می‌دهد). به بیان دیگر بازی جوجه به وضعیتی اشاره دارد که رقبا می‌توانند با هم از در سازش درآیند یا با یکدیگر مقابله کنند؛ درحالی‌که مقابله با یکدیگر به زیان همه بازیگران تمام می‌شود.

تولید‌کنندگان نفت «بازی جوجه‌ای» را آغاز کرده‌اند و هیچ کدام مایل نیستند به کنار جاده بکشند و بخشی از سهم خود از بازار را از دست بدهند. ادامه این سرسختی البته به زیان همه آنها تمام خواهد شد و قاعدتا باید برای این مساله چاره‌ای بیندیشند. اینکه کشورهای عضو اوپک که ۴۰ درصد بازار را در دست دارند، بر سر کاهش تولید به توافق می‌رسند یا خیر؟ واینکه آیا روسیه، با اقتصادی که شدیدا از کاهش درآمدهای نفتی آسیب دیده است، حاضر به کاهش تولید خواهد شد یا سطح کنونی تولید خود را حفظ خواهد کرد، سوالاتی است که هنوز پاسخ روشنی ندارند. شاید جلسه آینده اوپک که در اواخر ماه جاری میلادی برگزار می‌شود تا حدودی مساله را روشن‌تر کند. در هر حال و سوای بروز حوادث غیرمنتظره، به‌نظر می‌رسد که کاهش تولید، شرط لازم برای خروج نفت از «بازار خرس» خواهد بود.

پی‌نوشت و منابع

۱- قطب مقابل بازار خرس، در اصطلاح بازارهای بورس، «بازار گاو نر» است

(Bull Market). «بازار گاو نر» بازاری پررونق با قیمت‌های رو به افزایش است.

۲- Bloomberg News. November ۱, ۲۰۱۴ Updated