علیرضا کدیور

در نهایت پس از ماه‌ها انتظار، از اوایل مردادماه چشم سرمایه‌گذاران بورس تهران به معاملات قرارداد آتی (فیوچرز) سهام روشن شد. برخلاف انتظار اولیه نسبت به استقبال از این ابزار جدید معاملاتی، تاکنون پس از گذشت ۸ روز کاری از آغاز به کار این ابزار در سوم مردادماه ۸۹، تنها ۲۳ قرارداد (میانگین ۳ قرارداد در هر روز) در بورس تهران مورد دادوستد قرار گرفته است. هر چند اولین دلایلی که برای استقبال اندک از این ابزار از سوی مسوولان بازار سرمایه ایران مطرح می‌شود، جدید بودن آن، ناآشنایی سرمایه‌گذاران و تعداد اندک کارگزاران دارای مجوز فعالیت در این بازار است؛‌ اما به نظر می‌رسد با توجه به سابقه ۵/۱ ساله معامله قرارداد آتی سکه طلا در بورس کالا و حضور همزمان سرمایه‌گذاران فیوچرز سکه در بورس اوراق بهادار تهران، دلایل فوق به ویژه ناآشنا بودن سرمایه‌گذاران با معاملات ابزار جدید نمی‌تواند عامل اصلی ناکامی معاملات فیوچرز سهام باشد.

در این میان باید دلیل اصلی عدم توفیق فیوچرز سهام را در ماهیت ذاتی این ابزار و نحوه انتخاب سهام و قواعد معاملاتی آن در بورس تهران جست‌وجو کرد.

در واقع قرارداد آتی همان‌گونه که از نام آن مشخص است، قراردادی است که خریدار و فروشنده آن در صورت پایبندی به تصمیم خود تا پایان دوره معاملاتی، متعهد به مبادله کالای مورد نظر از جمله سهام هستند. باید توجه داشت که هدف واقعی از طراحی ابزار فیوچرز و معاملات آن در بورس‌های مختلف،‌ رسیدن به دوره تحویل نیست، بلکه منظور اصلی از راه‌اندازی این ابزار، کاهش ریسک‌ سرمایه‌گذاری در همان دارایی است که فیوچرز از آن مشتق شده است. اما نحوه طراحی و معاملات قرارداد آتی به گونه‌ای است که ریسک این ابزار بسیار بالاتر از ریسک‌ سرمایه‌گذاری در دارایی اصلی است. براین‌اساس کلیه سرمایه‌گذارانی که به جهت کاهش ریسک یا حتی کسب سود قدم به معاملات این ابزار می‌گذارند، ریسک حاکم بر آن را پذیرفته‌اند.

حال هرگونه تدابیری که منجر به کاهش ریسک فیوچرز شود، به طور قطع جذابیت سرمایه‌گذاری در این ابزار را به ویژه برای سرمایه‌گذاران ریسک‌پذیر کاهش می‌دهد.

اما در این میان شرکت و سازمان بورس برای مصلحت سرمایه‌گذاران و با هدف کاهش احتمال زیان‌دهی سرمایه‌گذاری در این ابزار، ‌از دو جهت ریسک‌ فیوچرز سهام را تا حد زیادی تقلیل داده‌اند. تدبیر نخست به سهام انتخاب شده برای معامله در این بازار مربوط می‌شود. درحال حاضر هیات پذیرش، تنها فیوچرز سهام دو بانک پارسیان و کارآفرین را قابل معامله تشخیص داده‌اند. دلیل اصلی انتخاب این دو شرکت نیز انحراف بسیارناچیز پیش‌بینی سودآوری این شرکت‌ها با سود محقق شده در پایان سال مالی طی سنوات گذشته عنوان شده است.

به بیان دیگر، مسوولان بازار سرمایه‌، شرکت‌هایی را انتخاب کرده‌اند که ریسک نوسان قیمت سهام آنها به ویژه احتمال کاهش قیمت سهام به دلیل ریسک پایین انحراف با اهمیت در بودجه اعلام شده آنها، بسیار ناچیز است و در نتیجه نوسان مورد انتظار سرمایه‌گذاران در سهام این دو شرکت چندان با اهمیت نیست.

اما تدبیر دوم برای کاهش ریسک سرمایه‌گذاری در این بازار به اهرم (Leverage) به نسبت پایین فیوچرز سهام بازمی‌گردد. در شرایطی که سکه طلا در آغاز کار با اهرم ۱۰ به صورت شناور به سرمایه‌گذاران معرفی شد و در حال حاضر اهرم آن به ۱۵ افزایش یافته است، اهرم فیوچرز سهام معادل ۵ به صورت ثابت در نظر گرفته شده است.

منظور از اهرم ۱۵ این است که هر یک درصد نوسان مثبت یا منفی قیمت فیوچرز، سود یا زیان ۱۵ درصدی سرمایه‌گذار را درپی دارد و به تبع کاهش اهرم، معادل کاهش ریسک سرمایه‌گذاری در ابزار موردنظر است.

در حقیقت سازمان و شرکت بورس در حال حاضر ابزاری را به سرمایه‌گذاران معرفی کرده‌اند که اصلی‌ترین خصیصه آن ریسک است؛ اما این ویژگی‌ با تدابیر خاصی به میزان بالایی خنثی شده است.

حال به نظر می‌رسد اگر مسوولان بازار سرمایه به دنبال استقبال گسترده‌تر سهامداران از این ابزار هستند باید با انتخاب سهام پرنوسان و ریسکی‌تر از یک سو و افزایش اهرم از سوی دیگر، ریسک و جذابیت سرمایه‌گذاری در این بازار را برای سرمایه‌گذاران ریسک‌پذیر افزایش دهند.

سرمایه‌گذارانی که پیش از ورود و دادوستد فیوچرز، به لحاظ ذهنی و روانی، ریسک این ابزار را به عنوان پیش فرض پذیرفته‌اند و چه بسا با قبول ریسک‌ بالاتر، در انتظار کسب بازدهی فراتر از سرمایه‌گذاری در سهام هستند که در حال حاضر این امکان تا حد زیادی از آنان سلب شده است.