دکتر فرخ قبادی

کمبود یا انتشار نامنظم آمارهای اقتصادی قابل استناد توسط نهادهای رسمی، همواره مورد انتقاد کارشناسان و صاحبنظران اقتصادی در کشور ما بوده است، اما آنچه که در چند ماه اخیر درباره حال و روز صنعت و به طور مشخص، درباره ظرفیت مورد استفاده کارخانجات کشور گفته و شنیده شده، به راستی شگفت‌انگیز است. آخرین صحنه این ماجرای دنباله‌دار هفته گذشته در اصفهان مشاهده شد که در آن، فعالان اقتصادی با مسوولان وزارت صنایع و معادن در کنار هم نشستند و مطالبی را بر زبان آوردند که گویی از دو جهان کاملا متفاوت سخن می‌گویند.

سابقه ماجرا به چند ماه پیش باز می‌گردد که رییس اتاق بازرگانی تهران از ابتلای تولید کشور به ذات‌الریه سخن گفت و اظهار داشت: «دریچه‌های تنفسی تولید بسته شده است و تولید ما را دچار ذات‌الریه کرده است»(۱) چندی بعد، رییس اتاق بازرگانی ایران توضیحات مفصل‌تری در این زمینه داد و ارقام مشخصی را در مورد ظرفیت عاطل‌وباطل مانده صنایع کشور ارائه کرد. به گفته ایشان: «براساس گزارش کمیسیون صنعت اتاق ایران، ۵۰ درصد واحدهای تولیدی در اکثر مناطق صنعتی کشور در حال تعطیلی یا در شرف تعطیل شدن هستند... تحقیقات اتاق بازرگانی نشان می‌دهد که اکثر واحدهای تولیدی و صنعتی بزرگ کشور با کمتر از ۳۰ درصد ظرفیت اسمی‌خود مشغول به کار هستند. او عدم استفاده از تمام ظرفیت واحدهای تولیدی را تضییع منابع انسانی و ماشین آلات دانست و گفت: برخی واحدهای تولیدی به دلیل شرایط اقتصادی مجبور به تعدیل نیروی انسانی هستند. او تاکید کرد: رکود در اقتصاد ایران جدی است و باید همه بکوشیم در کشور رونق اقتصادی ایجاد شود»(۲)

این آمار و ارقام، از جانب مسوولان وزارت صنایع مورد تردید قرار گرفت و اساسا این نکته که اقتصاد ایران گرفتار رکود و کسادی است، انکار شد. به گفته معاون اقتصادی وزیر صنایع: «ما تا به حال مستنداتی پیدا نکرده‌ایم که نشان بدهد تولید کشور ما با ۵۰ درصد ظرفیت خود مشغول کار است. بنابراین من از جنابعالی (مصاحبه‌کننده) خواهش می‌کنم از طریق روزنامه‌تان به افکار عمومی ‌اعلام کنید هر کس استناداتی راجع به اینکه تولید در کشور با ۵۰ درصد ظرفیت خودش به فعالیت می‌پردازد به ما ارائه دهد، ما هم تشکر و قدردانی می‌کنیم.... حالا به فرض اینکه این حرف درست باشد، ما باید بیاییم از چند جنبه آن را بررسی کنیم.

قبلا چقدر بوده که الان ۵۰ درصد است؟ یک موقع می‌بینید این داستانی همیشگی بوده. ....شما اصلا بیایید بگویید من تحقیق کرده‌ام صنایع کشور با ۴۰ درصد ظرفیت خود مشغول کارند. بنده هم می‌گویم آمار داریم که نسبت به همه سال‌های گذشته افزایش تولید داریم.»(۳)

این توضیحات معترضان را قانع نکرد و بسیاری از فعالان اقتصادی و حتی برخی از سیاستمداران هم چنان بر واقعیت داشتن رکود و کسادی و ظرفیت بلااستفاده گسترده در صنایع کشور پافشاری می‌کنند. یکی از آخرین نمونه‌های آن، سخنان یکی از اعضای کمیسیون صنایع مجلس است. به گفته ایشان «صنایع کشور با کمتر از ۴۰ درصد ظرفیت کار می‌کنند. اگر به شهرک‌های صنعتی سر بزنیم، در فعال‌ترین شهرک‌های صنعتی واحدهای بسیاری را می‌یابیم که در مرز تعطیلی قرار دارند یا اصلا کار نمی‌کنند؛ بنابراین به عنوان عضو کمیسیون صنایع، ادعای بحران در صنایع کشور را مطرح نمی‌کنم، بلکه این ادعا را به عینه ثابت می‌کنم».(۴)

و البته فعالان بخش خصوصی نیز در این رابطه درد دل‌های خود را دارند. در هفته‌ای که گذشت، اتاق تهران در جلسه‌ای پر جوش و خروش شاهد سخنانی از این دست بود: «.... بسیاری از کارخانه‌های ما به دلیل نبود مواد اولیه متوقف شده‌اند، برخی کارخانه‌ها به دلیل فروش نرفتن تولیداتشان انبارها را پرکرده‌اند و به این ترتیب ضرر می‌دهند، برخی دیگر توان پرداخت حقوق کارگرانشان را ندارند، واردات کالاهای بی‌کیفیت و غیراستاندارد چینی به داخل کشور بیداد می‌کند و این درحالی است که بخش تولید ما که کالاهای مشابه تولید می‌کند، با ورود این کالاها فلج می‌شود... بگیر و ببندهایی که بانک‌ها با همکاری قوه‌قضائیه در مورد بدهی‌های معوقه یا سررسید شده به راه انداخته‌اند، به سود تولید نیست. همه آویزانند و طرح‌ها متوقف...». نایب رییس اتاق تهران نیز ضمن اشاره به بحران در برخی حوزه‌های اقتصاد کشور و ابراز نگرانی از تعطیل شدن واحدهای تولیدی گفت: «این کارخانه‌ها در سال‌های متمادی و با قبول هزینه‌های گزاف ساخته شده‌اند و حیف است که در این شرایط با اقتصاد کشور وداع کنند»(۵)

این‌ها پس زمینه جلسه‌ای بود که هفته گذشته با حضور وزیر و مسوولان وزارت صنایع و فعالان اقتصادی در اصفهان تشکیل شد. فعالان اقتصادی در این جلسه نیز از رکود و کسادی بازارها، ظرفیت عاطل و باطل مانده تولید در اغلب کارخانجات، نرخ غیر واقعی ارز و خطر تعطیلی واحدهای تولیدی گفتند و خواستار تدابیر راهگشا از جانب دولت شدند. وزیر محترم صنایع در این جلسه، معضلاتی از قبیل «نقدینگی، تعرفه، قاچاق، واردات، سیاست‌های ارزی و سیاست‌های مالیاتی» را از جمله مسائل کلی صنعت کشور بر شمردند و تاکید کردند که در برنامه پنجم می‌بایست رویکرد اصلی معطوف به صنعت و معدن باشد. با این حال، ایشان ضمن نادرست خواندن آمار مربوط به ظرفیت تولید مورد استفاده صنایع اظهار داشتند که چرخه صنعت کشور در شرایط فعلی خوب می‌چرخد. اما آنچه که مشخصا به بحث ما مربوط می‌شود، بیانات ایشان در مورد آمار و ارقامی ‌است که پیش‌تر از جانب رییس اتاق ایران مطرح شده بود و در این جلسه نیز توسط برخی از حضار تکرار شد. به نوشته سایت‌های خبری: «در این نشست وزیر صنایع و معادن در واکنش به اظهارنظر نماینده مجلس شورای اسلامی‌ مبنی بر فعالیت ۴۰ درصدی ظرفیت واحدهای صنعتی گفت: این رقم از عجایب ریاضیات است، چون ۶۰ درصد صنعت کشور با ظرفیت ۱۰۰ درصد فعالیت می‌کنند. به گزارش ایلنا، علی‌اکبر محرابیان افزود: فعالیت کارخانجات فولادسازی، سیمان و صنایع آلومینیوم کشور با افزایش تولید و استفاده از تمام ظرفیت در حال انجام است و صنایع آلومینیوم‌سازی امسال ۲۲ درصد نسبت به سال گذشته افزایش تولید داشته است. وی ۶۰ درصد ارزش افزوده صنایع کشور را شامل صنایع فولادسازی، سیمان و آلومینیوم دانست و گفت: از عجایب ریاضی است که ۶۰ درصد ارزش افزوده با ظرفیت ۱۰۰ درصد مشغول فعالیت است، ولی صنایع کل کشور با ۴۰ درصد ظرفیت مشغول فعالیت است؟ ایشان همچنین خطاب به حضار گفتند: «مراقب باشیم دستی دستی برای خودمان با ایجاد فضا و منفی بافی مشکل ایجاد نکنیم». آمار مورد استناد اتاق بازرگانی ایران نیز از جانب ایشان مورد انتقاد قرار گرفت:

«تعداد ۸۰ هزار واحد تولیدی در کشور دارای پروانه و۴۵۰ هزار واحد بدون پروانه، از کارگاه تا کارخانه بزرگ، مشغول فعالیت است و نمونه‌گیری ۱۸۳ واحد نمی‌تواند نمایانگر وضعیت کل صنعت کشور باشد. وی آمار ۴۰ درصد ظرفیت تولید (مورد استفاده) در کشور را مربوط به یک تحقیق اتاق بازرگانی ایران در مورد وضعیت ۱۸۳ واحد تولیدی دانست و گفت: چرا اجازه می‌دهیم عده‌ای با اغراض خاص آمار دروغ به خورد جامعه بدهند؟»(۶)

این که کدام طرف این مجادله درست می‌گوید و آیا در حال حاضر «چرخه صنعت خوب می‌چرخد» یا صنعت کشور در چنبره یک بحران تمام عیار گرفتار شده است، البته سوال مهمی‌ است، اما ریشه‌ای‌تر از این سوال، نفس وجود چنین اظهارات متفاوت و متناقضی است که نشان از یک کاستی جدی در عملکرد سازمان‌های متولی اقتصاد کشور ما دارد. در «عصر اطلاعات» و در دورانی که آمار و اطلاعات دقیق و قابل اعتماد، رکن اساسی تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌های اقتصادی به شمار می‌رود، آیا شگفت‌آور نیست که ظاهرا هیچ کس از ظرفیت مورد استفاده (یا عاطل و باطل مانده) صنایع کشور ما خبر ندارد؟ یا در هر حال مقامات رسمی‌، آماری در این زمینه انتشار نداده‌اند؟ آیا سیاست‌های پولی و مالی ناظر به مقصود، در شرایطی که صنایع با ظرفیت کم و بیش کامل فعالیت دارند، با وضعیتی که ۵۰ یا ۶۰ درصد ظرفیت تولید کارخانجات بلا استفاده مانده است، کاملا متفاوت نخواهد بود؟ آیا در کشوری که از نظر کارشناسان خبره آمار و اقتصاد کم و کسری ندارد، فقدان این قبیل آمارهای تعیین‌کننده، که در حقیقت چراغ راه سیاستگذاران اقتصادی به شمار می‌روند، اندکی عجیب به نظر نمی‌آید؟

هنگامی ‌که نهادهای رسمی‌ متولی اقتصاد کشور، آمار برخی از متغیرهای اقتصادی پر اهمیت را تهیه یا منتشر نمی‌کنند، ارائه این قبیل آمار و اطلاعات از جانب افراد و نهادهای مختلف، براساس مطالعاتی که ممکن است به لحاظ علمی‌ کاستی‌هایی هم داشته باشند، نباید تعجب‌آور باشد یا به سوء‌نیت و غرض‌ورزی تعبیر شود.

یادمان باشد که ریاست محترم جمهور نیز در سخنان تلویزیونی خود در هفته گذشته، به مطلبی اشاره کردند که با نتیجه‌گیری مطالعه اتاق ایران بی‌شباهت نیست. به گفته ایشان: «کل تولید ما با ۴۰ درصد ظرفیت کار می‌کند و کارخانه‌های ما یک شیفتی هستند و وقتی در بازار تقاضا باشد، دو شیفتی می‌شوند و این یعنی تزریق خون تازه به پیکر اقتصاد کشور».(۷)

در شرایطی که «صورت مساله» مبهم و مورد مناقشه باشد ، چگونه می‌توان به یافتن راه حل آن امید بست؟ آن هم در رابطه با مساله‌ای که زندگی اقتصادی کشور به آن گره خورده و آگاهی کامل از وضعیت کنونی آن، شرط لازم در تدوین و اجرای سیاست‌های چاره‌جویانه است.

۱ - نقل شده در دنیای اقتصاد. ۲۱ خرداد ۸۸

۲ - نقل شده در روزنامه اعتماد ۶ مهر ماه ۱۳۸۸

۳ - نقل شده از مصاحبه افشین روغنی، معاون اقتصادی وزیر صنایع و معادن با روزنامه اعتماد. ۱۲ آبان ۱۳۸۸

۴ - گزارش ایلنا از سخنان نماینده اصفهان در مجلس شورای اسلامی. سایت آینده. ۸ آذر ۱۳۸۸

۵ - نقل شده در دنیای اقتصاد. ۱۲ آذر ۱۳۸۸

۶ - همه نقل قول‌های مربوط به جلسه اصفهان از گزارش سایت تابناک. ۱۲ آذر ۱۳۸۸ نقل شده است.

۷ - نقل شده از گزارش مشروح سخنان رییس‌جمهور در گفت‌وگوی زنده تلویزیونی در جام جم آنلاین.

سه‌شنبه ۱۰ آذر ۱۳۸۸