علی سرزعیم

از گذشته، نوروز زمانی مناسب برای سفر به شمار می‌رفت. این امر در سال‌های اخیر که درآمد سرانه مردم ایران به مدد رشد قیمت نفت افزایش یافته، به شکل جدی‌تر و در ابعادی وسیع‌تر دنبال می‌شود. با توجه به شدت یافتن سفرهای نوروزی، مساله قیمت‌گذاری خدمات حمل‌و‌نقل به صورت مساله‌ای جدی درآمده و مورد توجه شهروندان قرار می‌گیرد.

در روزهای اخیر سیاست دولت و دستگاه‌های تبلیغی وابسته، به انحای مختلف این ایده را ترویج می‌کنند که هدف سیاست‌گذاران، تثبیت قیمت خدمات حمل‌و‌نقل یعنی تثبیت قیمت بلیت اتوبوس، قطار و هواپیما است. این امر به نحوی تبلیغ می‌شود که گویی افزایش قیمت خدمات مذکور نوعی جرم و کلاهبرداری است و حتی اظهار می‌شود که با متخلفین برخورد قانونی صورت خواهد گرفت. این نوع سیاست‌گذاری، انعکاس دیگری از ذهنیتی است که در سال‌های گذشته به بهانه‌های مختلفی چون کاهش تورم یا پیگیری عدالت، دخالت در مکانیزم قیمت‌ها را دنبال نمود.همان منطق در این مساله نیز به شکل مخالفت با افزایش قیمت خدمات حمل‌و‌نقل بروز کرده است.

از بدیهی‌ترین مفاهیم علم اقتصاد این است که در صورت افزایش تقاضا در کوتاه مدت (یعنی زمانی که امکان افزایش عرضه وجود ندارد)، قیمت کالا یا خدمت افزایش خواهد یافت. اگر به ناگهان مردم به این امر متمایل شوند که به جای یک تلویزیون دو تلویزیون در خانه داشته باشند (مثلا به دلیل جذاب شدن برنامه‌های دو شبکه مختلف)، این امر در کوتاه مدت موجب می‌شود تا قیمت آن کالا افزایش یابد. همین امر در مورد خدمات نیز صادق است. اگر به هر دلیل تقاضای مردم برای سفر افزایش یافته و امکان افزایش عرضه متناسب با این افزایش تقاضا وجود ندارد، واکنش طبیعی این است که قیمت‌ها به نحوی اصلاح شود که بازار تسویه گردد.

این امر واکنش طبیعی مکانیزم بازار است که موجب می‌شود مازاد تقاضا برای سفر یا مازاد عرضه وجود نداشته باشد. این وضعیت در کشورهای دیگر خصوصا کشورهای غربی آن قدر رایج است که خلاف آن غیرطبیعی به نظر می‌رسد. در ایام تعطیل نظیر کریسمس یا تابستان یا زمانی که تعطیلات پشت سر هم وجود دارد، غربی‌ها تمایل زیادی به مسافرت کردن دارند، اما این خواست آنها با افزایش قیمت بلیت هواپیما تعدیل می‌شود و تنها کسانی که حاضرند قیمت بالاتری از قیمت معمول بپردازند و با این پرداخت نشان دهند که تمایل بیشتری برای مسافرت در این ایام خاص دارند، می‌توانند بلیت تهیه کرده و به مسافرت بروند. فراموش نکنیم که قیمت‌ها نشان دهنده میزان تمایل واقعی افراد برای استفاده از کالاها و خدمات هستند. وقتی کسی قیمت کالا یا خدمتی را می‌پردازد، به نحوی نشان می‌دهد که استفاده از آن کالا یا خدمت برایش آنقدر ارزش داشته که حاضر شده از بخشی از پول عزیز خود صرف نظر کند. اگر با فشار دولت این مکانیزم مختل شود، همان اتفاقی می‌افتد که در بازارهای دیگر رخ داده و با همان واقعیت روبه‌رو می‌شویم که در سال‌های گذشته در ایام نوروز روبه‌رو شده‌ایم. هر سال به دلیل فشارهای دولت و نهادهای نظارتی، قیمت بلیت اتوبوس یا هواپیما ثابت باقی می‌ماند که پیامد آن رقابت شدید متقاضیان سفر برای خرید سریعتر بلیت است. برخی که می‌توانند دیرتر به شهر خود برگردند، به دلیل خرید چند دقیقه زودتر بلیت به دست می‌آورند اما کسانی که باید سریع‌تر به شهر دیگری برسند، بلیت را در زمان مناسب به دست نمی‌آورند. البته مکانیزم بازار به این راحتی از کار نمی‌افتد. وقتی که فشارهای دولت بر بازار رسمی عملکرد مکانیزم بازار را مختل می‌کند، مکانیزم بازار در بازار غیررسمی فعال می‌شود. اگرچه به دلیل تراکم تقاضا برای خرید بلیت اتوبوس، قطار و هواپیما خرید بلیت در بازار رسمی با دشواری روبه‌رو است، اما بازار سیاه جایی است که به شما این تضمین را می‌دهد که می‌توانید آن را با قیمتی نزدیک به قیمت واقعی خریداری کنید. تجربه نیز نشان داده که جنگیدن و تلاش برای از بین بردن این مکانیزم‌های طبیعی بی‌فایده است و نمی‌توان آن را با مجازات چند نفر عامل در بازار غیررسمی از کار انداخت.