دکتر سعید رضا عاملی *

هدف اصلی در مدل‌سازی شهر مجازی تهران، سلامت انسان و طبیعت و در یک نگاه متعالی، تعالی انسان، روابط انسانی و رابطه انسان با طبیعت است. حتما جای سوال خواهد بود که چطور می‌توان از طریق فضای شهر مجازی به چنین هدفی دست پیدا کرد. بر اساس مطالعات صورت گرفته در پروژه شهر مجازی تهران، ۸۳درصد رفتار فیزیکی شهر در حوزه فعالیت‌های اداری و خدماتی قابل انتقال به فضای مجازی است و ۱۷‌‌درصد مابقی به‌صورت همنشینی نیز می‌تواند به ارائه خدمات مجازی بپردازد.

اگر ‌این عملکرد‌های فیزیکی و حضوری اداری و خدمات به شهر مجازی تهران انتقال یابد، شاهد کاهش حداقل ۷‌میلیون سفر بین شهری، توقف ساخت و ساز‌های اداری، کاهش قابل‌توجه آلودگی هوا و سلامت روحی و رفتاری ناشی از کار آسان و موثر خواهیم بود. منابع مالی پس‌انداز شده از ناحیه سرمایه‌گذاری‌های فیزیکی و حضوری، سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای را برای توسعه فضای سبز، پارک‌ها و محیط‌زیست سالم فراهم می‌کند.

شهر تهران به عنوان بزرگترین کلانشهر و پایتخت جمهوری اسلامی‌ایران، دارای ظرفیت‌ها و مشکلات بسیار زیادی است که بدون دو فضایی کردن عملکرد شهری، ظرفیت‌ها تبدیل به بحران و مشکلات تبدیل به بن‌بست‌های بدون راه‌حل خواهد شد.ظرفیت‌های شهر تهران عبارت است از وجود کارخانه‌های بزرگ صنعتی، بزرگترین بازار مالی کشور، برخورداری از چهل مرکز آموزش عالی، چهل ‌‌درصد جمعیت دانشجویی، پنجاه‌‌درصد اعضای هیات علمی‌دانشگاهی کشور، کتابخانه‌های بزرگ ملی، تالارهای بزرگ، موزه‌ها و پارک‌های اصلی کشور و فرهنگسراهای متعدد و متنوع که چهره‌ای فرهنگی و هنری به شهر داده است. همچنین تهران با داشتن هجده‌‌درصد جمعیت کشور، سی‌‌درصد خانه‌های کشور، بیست و چهار‌‌درصد مصرف آب، برق و گاز، بیست و نه‌‌درصد عمده‌فروشی و خرده‌فروشی‌ها و رستوران‌ها و هتل‌های کشور، چهل و چهار‌‌درصد خدمات مالی، چهل و هشت‌‌درصد امور اداری کشور و همچنین سی و چهار‌‌درصد کارمندهای اداری کشور، پنجاه و شش‌‌درصد ماشین‌های نمره شده کشور، چهل و شش‌‌درصد پروازهای کشور به مقصد تهران و سی و پنج‌‌درصد خطوط ارتباط تلفنی، به عنوان بزرگ‌ترین بازار تولید و مصرف ‌ایران، جایگاه مهم شهری را به لحاظ اقتصادی، سیاسی و فرهنگی به خود اختصاص داده است. از سوی دیگر، شهر تهران در حدود ۱۸‌میلیون سفر بین شهری، هوای آلوده، عدم وجود توازن در دسترسی به منابع شهری، اتلاف زمان روزانه نزدیک به یک‌ میلیون ساعت شهروندان در ترافیک مرکزی شهر و روابط ناسالم اداری و اجتماعی است. شهر مجازی پاسخی برای کنترل و مدیریت بهینه و سالم ظرفیت‌های شهر و حل مسائل، مشکلات و بحران‌های ناشی از آلاینده‌های زیست‌محیطی و رفتاری شهر تهران محسوب می‌شود. منطق نگاه در طراحی شهر مجازی تهران؛ منطق دو فضایی است که تلاش می‌کند با توجه به واقعیت‌ها، ظرفیت‌ها و مشکلات شهر تهران از امکانات فضای مجازی بهره‌مند شود. شهر مجازی چیست؟ شهر مجازی فضای شبکه‌ای و ارتباطی است که در فضای ‌اینترنت قرار می‌گیرد و از طریق فضای ‌اینترنت به پاسخگویی تعاملی نیازهای اجتماعی؛ اقتصادی؛ فرهنگی و اداری جامعه می‌پردازد. شهر مجازی از خصلت‌های نظام‌مند بودن، دسترسی آسان به خدمات، فراگیری خدمات شهری و به نوعی غیرمتمرکز کردن خدمات شهری همراه با چندرسانه‌ای بودن، تاریخی بودن و توجه به تنوع‌های قومی ‌و دینی برخوردار است. شهر مجازی، شهر نظام بخشیدن به ارزش‌های دینی و فرهنگی جامعه‌ایرانی است. شهر مجازی، ظرفیت ساختن‌ ایده‌آل‌های زندگی را در یک فضای شهری فراگیر و مبتنی بر چارچوب‌های قانونمند، اخلاقی و الهی را دارد. شهرمجازی، شهر شهرهاست که قدرت ساخت شهرهای هزار طبقه را دارد. شهر مجازی در منطق الگوریتمی‌شهر، شهری تغییر پذیر، متنوع و مبتنی بر هنر و معماری والاست. شهر مجازی، شهر متغیرها و فرامتغیرها است؛ شهری است که هم به جزئیات و هم به کلیت امر زندگی توجه می‌کند. شهر مجازی، شهر ساختن بدون تخریب محیط زیست و ساختن با بهره‌وری متمایل به بی‌نهایت است. شهر مجازی، شهر ریاضی و منطق ریاضی است که بر مبنای آن مهندسی‌های مجازی جدیدی متولد می‌شوند که از ذات «تغییرپذیری» و «سیال‌بودن» برخوردارند. زمان در شهر مجازی از مفهومی‌هندسی و غیرخطی برخوردار است و فرآیندهای مبتنی بر زمان مجازی در محیطی بدون فاصله و در نتیجه متفاوت از حیث «حرکت و سرعت» برخوردار است. ‌این بدان معنا است که ما در عین تحرک از امکان ثبات برخورداریم. پروژه مطالعات شهر مجازی توسط مرکز پژوهشی سیاست‌های فضای مجازی دانشگاه تهران و با همکاری سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهردار تهران انجام شده است که خروجی‌های متعددی را که شامل برنامه عمل شهر، الگوی پیاده‌سازی، پژوهش‌های گسترده در خصوص دانش سنجی، مشکل سنجی؛‌ ایده‌آل سنجی کاربران و مدیران به دنبال داشته است. در پایان باید توجه داشت که نگرش یک فضایی، نمی‌تواند شهر را در مسیر سالم و موثر قرار دهد. لذا همواره نگارنده تاکید بر توجه به نگاه و نگرش دو فضایی، توجه به ظرفیت‌های دو فضایی و فرآیند‌سازی‌های دو فضایی دارد. از سوی دیگر استفاده موثر از فضای مجازی منجر به تولید محتوایی برای آسایش مردم می‌شود و نگاه صرفا آسیبی به‌این فضا و فراهم نیاوردن ظرفیت‌های دسترسی پر سرعت می‌تواند‌ این فضای آسایش را تبدیل به فضای رنج آور کند.

* دانشیار گروه ارتباطات دانشگاه تهران