مهدی نصرتی

اتوبوس‌های شهری بخش خصوصی که در کنار اتوبوس‌های شرکت واحد فعالیت می‌کنند، نمونه مناسبی برای ارزیابی و طراحی الگوی خصوصی‌سازی در ایران است. مطابق این الگو به جای اینکه شرکت‌ها و خدمات دولتی واگذار شوند، به بخش خصوصی اجازه داده می‌شود که ... ... در حوزه‌های فعالیت دولت وارد شود و در کنار دولت به ارائه خدمات بپردازد. به این‌ترتیب بسیاری از شهروندان حاضرند قدری هزینه بیشتری بپردازند ولی از خدمات بهتری برخوردار شوند، ضمن اینکه شهروندانی که از توان مالی کمتری برخوردارند کماکان می‌توانند از خدمات بخش دولتی بهره‌مند شوند.

این مدل علاوه بر اینکه موجب افزایش رفاه شهروندان می‌شود، می‌تواند همه مزایای بالقوه یک خصوصی‌سازی صحیح را در پی داشته باشد؛ از جمله اینکه: فشار کمتری به بودجه دولت وارد می‌شود، افزایش قیمت‌ها به لحاظ سیاسی راحت‌تر توجیه می‌شود زیرا کسی از بخش خصوصی توقع ارائه خدمات مجانی را ندارد و با عدالت سازگارتر است زیرا به این‌ترتیب هزینه استفاده از خدمات را کسانی می‌پردازند که از آنها استفاده می‌کنند.

به این ترتیب پیرزنی که در روستاهای سیستان زندگی می‌کند یا دانش‌آموزی که در کوهستان‌های کهکیلویه ساکن است، مجبور نیست در هزینه حمل‌ونقل شهروندان تهرانی شریک شود. همچنین از آنجایی که بخش خصوصی به دنبال سود است تخمین درست‌تری از میزان تقاضا خواهد داشت و سرمایه خود را در جاهایی صرف می‌کند که سودآور‌تر باشد و برخلاف بسیاری از سرمایه‌گذاری‌های دولتی اتلاف منابع صورت نخواهد گرفت. اما همه این منافع در صورتی محقق خواهد شد که بحث تنظیم بازار توسط دولت (regulation) به درستی صورت گیرد. اگر تنظیم بازار به درستی اعمال نشود هیچ نفعی برای دولت و ملت نخواهد داشت و تنها می‌تواند منجر به ایجاد رانت‌هایی برای بخش خصوصی مزبور شود.

در حال حاضر اتوبوس‌های خصوصی بعضا در چنین موقعیتی هستند: مردم باید مانند گذشته مدت زیادی منتظر اتوبوس بمانند، با فشار و زور و دعوا موفق به سوار شدن به اتوبوس شوند و شرایطی را تحمل کنند که سزاوار هیچ شهروندی نیست و با همه این شرایط، هزینه چند برابر اتوبوس‌های دولتی را بپردازند. در این میان مشخص نیست با وجود تقاضای بالا- یعنی حجم زیاد مسافران سرگردان در خیابان‌ها- و ظرفیت موجود برای عرضه-یعنی امکان اشتغال افراد جدید و وارد کردن اتوبوس- چرا این بازار گسترش پیدا نمی‌کند و شرایط انحصاری حفظ می‌شود. در واقع تجربه اتوبوس‌های خصوصی، مدلی است که در آن می‌توان ساز و کار مناسب خصوسی‌سازی، مزایای خصوصی‌سازی و نتایج نامطلوب انحصار بخش خصوصی و عواقب تنظیم نادرست بازار را دید.