دکتر مرتضی بینا

به دنبال فساد بانکی اخیر، بحث‌های متعددی در زمینه ایجاد فضای رقابتی برای اخذ وام و اعتبار صورت گرفته و به درستی ریشه اصلی فساد در اخذ اعتبارات و فضای انحصاری تعیین نرخ سود دانسته شده است. در یک فضای واقعا رقابتی و شفاف، احتمال بالا و پایین رفتن ارزش وام وجود دارد و چون دارندگان اوراق اعتباری باید اطمینان کافی از قابلیت فروش مجدد اوراق خود داشته باشند، دیگر حاضر نخواهند شد که کورکورانه اوراق اعتباری بخرند، وام بدهند و گشایش اعتبار کنند. در بازار رقابتی اعتبارات، وام‌دهندگان برای اطمینان از فروش مجدد وام یا اعتبار، تکالیفی را بر شرکت‌های وام گیرنده وضع می‌کنند و سعی می‌کنند شرایط وام را طوری تنظیم کنند که شرکت‌های وام گیرنده را موظف به اجرای دیون خود بکنند. وام‌دهندگان حتی ممکن است شرایط وام را بر مبنای استخدام مدیران ذی‌صلاح بگذارند یا اصرار بکنند که بعضی تناسب‌های مالی شرکت وام گیرنده در طول مدت وام حفظ بشود؛ همچنین ممکن است شرکت را از اجرای بعضی سیاست‌هایی که از دید وام‌دهندگان مضر هستند، مانند فروش دارایی‌های استراتژیک باز بدارند. وام دهندگان برای برآورد احتمال نکول، بسیار جدی‌تر از سهامداران اصرار در مشاهده صورت‌های مالی شرکت‌های وام گیرنده خواهند داشت. در یک بازار رقابتی، وام‌دهندگانی که دقت کافی در شرایط وام نکنند، شاهد کم ارزش شدن وام خود خواهند شد؛ چون برای فروش آن با وام‌های محکم‌تری باید رقابت کنند. به این ترتیب سرمایه‌گذاران خواهند توانست ارزش اوراق اعتباری را که در دست دارند، بر مبنای نرخ سود حاکم در بازار و احتمال نکول شرکت‌ها برآورد کنند و با خیال راحت به خرید و فروش وام و اوراق اعتباری بپردازند.

در این میان، تعیین درست ارزش وام‌ها بسیار مهم است؛ چون به خریدار و فروشنده کمک می‌کند زودتر بر سر قیمت به توافق برسند و نتیجتا بازار کارآتر بشود. در صورتی که به هر دلیلی نتوان ارزش واقعی وام‌ها را به درستی تعیین کرد، خریدار و فروشنده دچار تردید می‌شوند و بازار رونق خود را از دست می‌دهد و چه بسا تبدیل به بازاری غیر شفاف و ناکارآ بشود؛ مانند آنچه امروز در کشورمان شاهد آن هستیم. داشتن متخصصانی که قابلیت تعیین ارزش وام‌ها را داشته باشند، فقط یکی از ملزومات بازار اعتبارات است. وجود حسابرسان و تحلیلگرانی که بتوانند صورت‌های مالی شرکت‌ها را به دقت مطالعه کنند و داشتن وکلای حسابرسی که بتوانند قراردادهای محکمی برای تکلیف شرایط اخذ وام با شرکت‌ها ببندند و داشتن قضاتی که در امور مالی تخصص داشته باشند، دیگر شرایط لازم برای ایجاد بازار رقابتی وام هستند.

اما باز هم این شرایط کافی نیستند. مردم عادی که اوراق اعتباری می‌خرند نه توان مذاکره با شرکت‌ها را دارند و نه توان برآورد احتمال نکول. برای این کار به وجود بانک‌های سرمایه‌گذاری متخصص و سازمان‌های مستقل تعیین اعتبار احتیاج هست. در مرحله اول بانک‌های سرمایه‌گذاری متخصص، پس از برآورد تقاضا در بازار، در مورد شرایط وام با شرکت وام گیرنده مذاکره می‌کنند و سپس اقدام به فروش اوراق به صورت حراج می‌کنند. در عین حال، سازمان‌های مستقل تعیین اعتبار، با مشاهده شرایط وام و وضعیت شرکت وام گیرنده و توان شرکت در بازپرداخت وام اقدام به درجه‌بندی کیفیت اوراق اعتباری می‌کنند و نهایتا خریداران این اوراق که اکثرا صندوق‌های بازنشستگی هستند، با برآورد قیمت، تصمیم به خرید یا فروش مجدد اوراق می‌گیرند. قیمت این اوراق بر مبنای تقاضای سود حاکم در بازار و احتمال نکول وام برآورد می‌شوند. در صورتی که پس از انتشار اوراق، تقاضای سود در بازار بیشتر بشود، قیمت اوراقی که قبلا منتشر شده‌اند پایین می‌آید تا با اوراق جدید رقابت کنند و بالعکس اگر انتظار سود در بازار پایین برود، تقاضا و قیمت اوراقی که قبلا منتشر شده‌اند، بالا می‌روند؛ چون اوراق قبلی دارای سود بیشتری از اوراق جدیدتر خواهند بود.

حجم بازار اعتبارات جهانی چندین برابر حجم بازار سهام است و این نشان‌دهنده اهمیت بازار اعتبارات برای پس‌انداز‌های مردم است. اثر دوم بازار اعتبارات، ایجاد شفافیت در عملکرد شرکت‌ها و بانک‌ها است که بهتر از هر سیستم مجازات قضایی می‌تواند عمل کند. شاید بعضی‌ها بخواهند در مخالفت با بازار رقابتی اعتبارات، مشکلات امروزی و عملکرد بانک‌های بزرگ جهانی را مطرح کنند. مسلما تشکیل بهترین شرکت‌های پیشرو جهانی بدون وجود بازار رقابتی و کارآ برای گشایش اعتبار امکان‌پذیر نمی‌شد، خصوصا شرکت‌های کوچک تکنولوژی فقط در این فضا می‌توانند تبدیل به سازمان‌های برجسته‌ای همچون گوگل و اپل بشوند. روش گشایش اعتبار جهانی شاید دارای مشکلاتی باشد که باید آنها را رفع کرد و نه اینکه به کلی پیشرفت‌های صد ساله را از نظر دور نگه داشت و منفی بافی را بهانه کرد. هر چند امروز در کشورمان چند قدمی تا ایجاد بازار رقابتی اعتبارات فاصله داریم، ولی هر چه زودتر وارد این راه بشویم، زودتر جلوی ضرر‌های آینده را می‌گیریم و شاید همگام با اولین قدم‌ها، باید تربیت بیشتر متخصصین مالی را در نظر بگیریم تا پایه‌های محکم یک سیستم اعتباری رقابتی ریخته شود.

Morteza.Bina@Alumni.Rice.Edu