جزئیاتی از پاسخ برجامی ایران به آمریکا/ بند ۲۶ و ۳۶ برجام چه می‌گوید؟
شاید برای اطلاع از پاسخ این پرسش‌ها و پرسش‌های مشابه که این روزها به موازات اوج گیری تنش دیپلماتیک تهران و واشنگتن در محافل سیاسی، رسانه ای و افکار عمومی مطرح می‌شود باید تا فردا صبر کرد. آن طور که منابع آگاه خبر داده‌اند، رئیس جمهوری یا وزیر امور خارجه کشورمان روز چهارشنبه (فردا) و در سالروز خروج امریکا از برجام، برنامه‌های مرحله‌ای ایران برای انجام اقدامات متقابل در برابر خروج امریکا از برجام را به صورت رسمی اعلام خواهند کرد.
به نظر می‌رسد کاهش جزئی و کلی برخی تعهدات ایران و آغاز بخشی از فعالیت‌های هسته‌ای که انجام آن در چارچوب برجام متوقف شده بود، اولین گام ایران در واکنش به خروج امریکا از برجام و همچنین کوتاهی کشورهای اروپایی در اجرای تعهداتشان خواهد بود. اقداماتی که گفته شده در چارچوب بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام صورت خواهد گرفت و معنای خروج از برجام از آن متبادر نمی شود. به این معنا که چاره جویی تهران برای پاسخ متقابل به کارشکنی قابل انتظار دولتمردان امریکا که چندی است روندی شتابزده به خود گرفته در قالب بهره‌گیری از حق مشروع حقوقی خود در چارچوب برجام نمودار می‌شود.
ایران که بعد از خروج دونالد ترامپ،رئیس جمهوری امریکا از برجام انتظار بدترین سناریوهای ممکن را دارد تاکنون با پیگیری یک سیاست مداراجویانه ضمن پایبندی به تعهدات هسته ای اش، اقدام به تقویت اقتصاد و بهبود تجارت با شماری از شرکای بزرگ اروپایی و آسیایی اش کرده است تا آنها را از بازگشت به وضعیت قبل از برجام در دوران تحریم‌های بین‌المللی باز دارد. در واقع جمهوری اسلامی در فقدان یک سازوکار حمایتی یکپارچه از سوی شرکای برجامی اش که هنوز ابعاد عملیاتی آن پدیدار نشده است می‌کوشد با کارت‌های خود به خوبی بازی کند تا مانع از مضاعف شدن فشارها شود.
این در حالی است که ترامپ یکی از تازه‌ترین گام‌های خود برای تشدید فشار علیه ایران را همین چند روز پیش برداشته است. جایی که او با لغو معافیت اصلی‌ترین مشتریان نفتی ایران سیاست «نفت صفر» را در قبال آن جست وجو می‌کند تا با تحمیل هزینه‌ای سنگین، تهران را وادار به تسلیم کند. ترامپ علاوه بر اینها تنبیهات دیگری را برای دلسردکردن بازار جهانی از تجارت با ایران وضع کرده است تا کشورمان را در موقعیت دشواری قرار دهد. در چنین شرایطی است که مقام‌های ایرانی در پی لغو معافیت واردکنندگان نفت ایران، تأکید ویژه‌ای داشته‌اند رفتارهای امریکا را بی پاسخ نمی‌گذارند. اما واکنش‌های ایران چه می‌تواند باشد؟
موضوع فیصله نیافته
بر اساس آنچه در متن برجام به توافق همه اعضا رسیده است، ایران می‌تواند پس از گذار از فرآیند دیپلماتیک حل اختلاف، موضوع فیصله نیافته را به عنوان مبنایی برای متوقف کردن کلی یا جزئی تعهداتش در چارچوب توافق هسته‌ای قلمداد کند. چه پیش از این مسئولان دیپلماتیک کشورمان موضوع خروج امریکا از برجام و احیای تحریم‌های هسته‌ای را بر اساس راهکار پیش‌بینی شده در ضمیمه چهارم این توافق، دنبال کرده‌اند؛ یعنی خروج امریکا از برجام را به عنوان موضوع اختلافی خود از طریق کمیسیون مشترک این توافق پیگیری کرده که در نهایت به دلیل جایگاه و نفوذ حقوقی و سیاسی امریکا بی نتیجه مانده است. این چنین است که ایران می‌تواند بر اساس بندهایی از برجام ظرفیت‌های موجود را برای در اختیار گرفتن ابتکار عمل و پیگیری یک موضع تهاجمی‌تر فعال کند. بند ۲۶ و ۳۶ برجام بستر حقوقی لازم را برای ورود کشورمان به مرحله واکنشی تدارک دیده است. مرحله ای که بی تردید برای ورود به آن ابعاد امنیتی و سیاسی اش از سوی مراجع و نهادهای عالی رتبه نظام از جمله شورای عالی امنیت ملی مورد توجه قرار می‌گیرد. چه ایران نمی تواند صرفاً بر پایه ظرفیت‌های حقوقی موجود تصمیم گیری کند.
این برای نخستین بار از زمان خروج امریکا از برجام است که مقام‌های کشورمان ورود به مرحله اقدام متقابل را متناسب با اقدام طرف مقابل و با هدف بازگرداندن آن به اجرای تعهداتش، کلید می‌زنند. مرحله‌ای که بی تردید بازگشت‌پذیری و فرصت جبران مافات را برای همه اعضای توافق مد نظر قرار می‌دهد تا بازیگران اروپایی و سایر اعضای طرف توافق را به این وادار کند که به دنبال یافتن راه‌هایی برای جلب رضایت ایران بدون در خطر قرار دادن برجام باشند. چه اگر ایران به جایی برسد که خواهان مقابله و اتخاذ یک موضع تهاجمی‌تر باشد، می‌تواند ضمن به وجود آوردن شرایطی برای حل مسالمت‌آمیز اختلافات اقداماتی انجام دهد که جامعه جهانی را برای حل معضل تحریم‌ها به تکاپو بیندازد. به عنوان مثال بهره‌گیری از حق تعریف شده ایران برای اقدام متقابل در بند ۲۶ و ۳۶ برجام آمده است که راهکار تلافی قانونی را پیش‌بینی کرده است.
بند ۲۶ و ۳۶ برجام چه می‌گوید؟
دو بند یاد شده چگونه امکان اقدام متقابل را برای ایران بدون آنکه به معنای نقض برجام تلقی شود فراهم می‌کند؟ بر اساس این دو بخش از برجام ایران می‌تواند با این استدلال که طرف دیگر با عدم پایبندی به تعهداتش، زمینه بهره‌مندی آن از مزایای این توافق را مخدوش کرده است، از اجرای بخشی از تعهدات جزئی یا کلی خود سرباز زند. بند ۲۶ برجام که منحصراً حق اقدام متقابل را برای ایران محفوظ داشته است به چنین حقی اشاره داشته است چنانکه اتحادیه اروپا و امریکا باید فارغ از فرآیند حل و فصل اختلافات پیش‌بینی شده در برجام، از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم‌هایی که اجرای آنها را وفق این برجام لغو کرده است، خودداری کنند.
از این رو ایران تحمیل تحریم‌های جدید مرتبط با هسته‌ای را به منزله مبنایی برای توقف کلی یا جزئی اجرای تعهدات خود وفق این برجام، تلقی خواهد نمود. اما این تنها بند تصریح کننده حق ایران برای کاهش تعهداتش طبق برجام نیست. چه مطابق با ماده ۳۶ برجام چنانچه ایران معتقد باشد هر یک یا کلیه اعضای گروه ۱+۵ تعهدات خود را طبق این توافق رعایت نکرده‌اند، می‌توانند موضوع را به منظور حل و فصل به کمیسیون مشترک ارجاع نمایند؛ به همین ترتیب، چنانچه هر یک از اعضا معتقد باشند یکی از کشورها تعهدات خود را طبق برجام رعایت نکرده است، سایرین می‌توانند اقدام مشابه به عمل آورند.
اینک به نظر می‌رسد که ایران بعد از بی نتیجه ماندن تلاش‌ها از پیگیری فرآیند گام به گام پروسه کمیسیون مشترک و تحقق نیافتن مطالبات برجامی‌اش، فرصت خود را برای انجام اقدام متقابل از همیشه مهیاتر می‌بیند. اگر چه هنوز پیدا نیست که اقدامات مورد نظر ایران به چه ترتیب خواهد بود و کدام بخش از اجرای تعهدات فنی‌اش را شامل می‌شود اما ناگفته پیداست که ایران می‌کوشد برای مواجهه مؤثر با رویکرد تقابل جویانه امریکا از اهرم‌های حقوقی و سیاسی خود بدون توسل به اقدامات تهاجمی بهره گیرد تا هزینه‌هایی را به راهبرد امنیتی و سیاسی واشنگتن علیه ایران تحمیل کند.
بخش سایت‌خوان، صرفا بازتاب‌دهنده اخبار رسانه‌های رسمی کشور است.
ارسال نظر