از روزی که دکتر رسول جعفریان، ریاست کتابخانه دانشگاه تهران را برعهده گرفت، امیدهای فراوانی درمیان نخبگان شکل گرفته است و شاهد تحولات و روندهایی در جهت فعال سازی کتابخانه دانشگاه بوده ایم. او محققی ست که همواره برای تحول در عرصه و کتاب و کتابخانه کوشیده است. محققی که همواره در جایگاه نقد وضعیت مدیریت فرهنگی نیز حضور داشته است. بر آن شدیم تا درباره طرح جدید کتابخانه دانشگاه تهران برای ارائه متن کامل پایان نامه ها به محققان و پژوهشگران با او گفت وگویی داشته باشیم. گفت وگوی خبرآنلاین را با دکتر رسول جعفریان می خوانید:

مدتی است کتابخانه مرکزی اقدام به ارائه متن کامل پایان نامه ها کرده است. آیا در این زمینه حرکت تازه ای صورت گرفته است؟

باید عرض کنم از روز اولی که بنده مسئولیت کتابخانه مرکزی را بر عهده گرفتم، به سراغ بخش پایان نامه ها رفتم و دیدم تنها 30 صفحه و حداکثر 50 صفحه از پایان نامه ها را در اختیار مراجعین می گذارند. جستجو کردم که این رویه از کجاست و بقیه دانشگاه‌ها چه می کنند. متوجه شدم که تقریبا همه آنها همین وضعیت را دارند. به استثناء دانشگاه تربیت مدرس که پایان نامه های پیش از سال 75 را به طور کامل در اختیار می گذارد! یکی دو مورد هم به صورت فقط خواندن متن در خود دانشگاه، بدون اجازه گرفتن پی دی اف، اجازه مطالعه متن کامل را از روی مانیتور می دهد. از نظر من این وضع قابل تحمل نبود. بنابرین باید جستجوی بیشتری می کردم. خوشبختانه دریافتم که سال 93 شورای پژوهشی دانشگاه مصوبه ای در این زمینه دارد که از ارائه متن کامل پایان نامه حمایت شده است. آن مصوبه رایافتم و دوباره برای تعیین وضعیت اجرایی آن، مصوبه را به شورای مدیران پژوهشی بردم و خوشبختانه با حمایت اعضای شورا، مصوبه شورای پژوهشی را برای ارائه متن کامل گرفتم. اندکی بعد در باره تعرفه پایان نامه ها هم طرحی به پژوهشی دادم که در هیئت رئیسه دانشگاه تصویب شد و ما توانستیم طی دو ماه گذشته، برای در اختیار گذاشتن پایان نامه ها اقدام کنیم. متاسفانه ما در دانشگاه تهران، هنوز نرم افزاری برای ارائه دیجیتالی محتوای کتابخانه نداریم اما با همین وضع، با استفاده از همین امکانات ایمیل و... در حال انجام وظیفه هستیم.

آیا محدودیت زمانی برای ارائه پایان نامه دارید؟

 

بله، مصوبه ای که ما در اختیار داریم، زمان دو سال را از تاریخ تصویب پایان نامه برای رسیدن زمان ارائه آنها در نظر گرفته که به نظر ما در شرایط فعلی همین درست است. البته که اگرامکان آن بود که از همان روز نخست تصویب و بلافاصله پس از دفاع در اختیار می گذاشتیم، شاید از جهاتی بهتر بود، اما در شرایط فعلی فکر کردیم فرصتی لازم است تا اگر دانشجو یا استاد بخواهد مقاله ای از آن منتشر کند یا حتی تمام آن را انتشار دهد، این زمان را در اختیار داشته باشد. اما به هر حال، از نظر ما پایان نامه محصول کار دانشجو و استاد و متعلق به دانشگاه است و باید هر چه زودتر در اختیار قرار گیرد. این کاری است که الان دانشگاه تهران، از طریق کتابخانه مرکزی انجام می دهد و متقاضیان به راحتی می توانند هر تعداد پایان نامه که می خواهند، با پرداخت مبلغی که در نظر گرفته شده، دریافت کنند.

 

وضعیت در سایر دانشگاه‌ها چطور است؟

 

بررسی نسبتا مفصلی در این زمینه انجام دادیم. متاسفانه محدودیت صفحات دارند. در یکی دو مورد محدود، چنان که اشاره کردم، تنها اجازه می دهند در خود کتابخانه دانشگاه، متن کامل، تنها از روی مانیتور مطالعه شود. بیشتر دانشگاه‌ها مقدار 10 تا 30 صفحه از متن را در اختیار می گذارند. به نظرم تنها دانشگاهی که در حال حاضر تمام متن را در اختیار می گذارد دانشگاه تهران است. از این‌رو باید از ریاست دانشگاه و معاونت پژوهشی تشکر کرد. حق هم همین است که دانشگاه تهران پیشگام باشد و امیدوارم بقیه دانشگاه‌ها هم به دانشگاه تهران تأسی کنند.

آیا این کار سبب سرقت های علمی از محتوای پایان نامه ها نمی شود؟

 

به نظر ما و بسیاری از دوستان ما نه تنها چنین نیست، بلکه بر عکس است. زمانی که پایان نامه ها در کنج کتابخانه ها خاک بخورد و مخفی باشد، اگر سرقتی از محتوای آنها صورت گیرد، کسی متوجه نمی شود، اما وقتی همه پایان نامه ها در اختیار همه باشد، حتی اگر سرقتی صورت گیرد، به سرعت برملا شده و آبروی اشخاصی که این اقدام زشت را مرتکب شده اند می رود. به عبارت دیگر، با توجه به در دسترسی بودن پایان نامه ها و نیز وجود سامانه همانند جو، حتی اجازه دفاع به دانشجو داده نخواهد شد.

در کشورهای دیگر چه رویه ای در این زمینه هست؟

 

در کشورهای دیگر رویه های مختلف هست. کشورهایی که تقریبا در ردیف ما هستند، مانند ترکیه، یک تشکیلات اصلی برای ارائه پایان نامه ها در همه کشور ایجاد شده و به راحتی دراختیار می گذارد. به طور استثناء اگر استادی یا دانشجویی به دلیلی نخواهد در آنجا ارائه شود، باید در دانشگاه خودش آن را ارائه دهد و در این زمینه حق ندارد ممانعتی ایجاد کند. در بیشتر دانشگاه های دنیا، متن کامل را در قبال پول یا مجانی در اختیار می گذارند. حال یا از درگاه خودشان این کار را می کنند یا از طریق پرتال کنسرسیوم یا در پایگاه های اطلاعاتی مثل پروکوئست، با ناشرانی قرارداد دارند.

ایران داک در ایران چه جایگاهی دارد؟

 

به نظرم ایران داک باید نقش همان تشکیلات «تز مرکزی» ترکیه را داشته باشد، یعنی موظف است و دیگران هم موظفند که همه پایان نامه ها را در اختیارش بگذارند. قانونی هم مصوب سال 1395 مربوط به اشاعه اطلاعات هست یعنی همین پایان نامه ها در ایران داک و نیز اعمال همانند جویی است. به نظرم اگر ایران داک درست و با دید باز و مسئولانه عمل کند، باید هرچه زودتر در این زمینه فعال تر شود. کار ایران داک گردآوری همه این محتواست اما متاسفانه در صحنه عمل، طی این سال‌ها، راه به جایی نبرده و ناتمام عمل کرده است. قانونی که در این زمینه نوشته شده، عالی است و باید با جدیت دنبال شود و ایران داک تشویق به پیگیری این کار شود.

دانشگاه های اروپا و امریکا در این زمینه چه روشی دارند؟

 

در آنجا هم، باز روش های مختلفی هست. تعداد قابل توجهی از دانشگاه های اروپا، پرتالی کنسرسیومی دارند که شمار زیادی از پایان نامه را در آنجا گذاشته و مجانی در اختیار می گذارند. برخی هم مانند مقالات، آنها را در پایگاه‌های ماند پراکوئیست گذاشته اند. در این پایگاه نزدیک به 4 میلیون پایان نامه هست. در امریکا نیز همین طور است. به نظر می رسد، برخی نگاه تجاری دارند و برخی در این زمینه راحت تر برخورد می کنند. مهم این است که حتی در ازای پول، متن کامل را در اختیار می گذارند و بحث 20 یا 30 صفحه ندارند. این روش که بیست یا سی صفحه بدهند، اغلب بی فایده و خیلی تنگ نظرانه است.

در این زمینه بحث از حقوق مادی و معنوی پایان نامه ها چه می شود؟

 

طبیعی است که حقوق معنوی این آثار متعلق به دانشجو و استاد است، اما در اصل، از نظر حقوق مادی، این اثر متعلق به دانشگاه است و این امری است که دانشجو ضمن تعهدی آن را به دانشگاه می دهد. در واقع، دانشجویی که دوران تحصیلش را در دانشگاه بوده، رساله و پایان نامه هم جزو برنامه های تحصیلی اوست. البته در مصوبه دانشگاه هست که اگر استادی در این زمینه نخواهد اثرش را در اختیار عموم بگذارد، می تواند دلایل خود را برای معاونت پژوهشی بیان کند و در صورتی که دلایل درستی داشته باشد، از او پذیرفته خواهد شد. زمانی هم که برای تعویق ارائه پایان نامه برای عموم، به مدت دو سال از تاریخ تصویب پایان نامه گذاشته شده، فرصتی است برای این که دانشجو بتواند آن را به چاپ برساند. اما در اصل، دانش تولید شده در دوره تحصیل و خروجی آن، متعلق به دانشگاه است. امری که در همه دانشگاه های دنیا رعایت شده و آنها نیز از طریق درگاه‌های خود به ناشرانی که با آنها قرارداد دارند ارائه می دهند و در این زمینه با اختیار عمل می کنند.

فکر می کنید دسترسی به محتوای پایان نامه ها چه تأثیری در رشد علم دارد؟

 

توجه دارید که سرعت پیشرفت علم زیاد است و بیشتر علم هم در دانشگاه‌ها و از طریق همین پایان نامه ها و البته طرح‌های علمی تولید می شود. در دانشگاه تهران، هر هفته، نزدیک به ۲۰۰ پایان نامه دفاع می شود. تصویر کنید چه حجمی از دانش می تواند در اینها باشد. اگر ما فرض را بر این بگذاریم که استاد و دانشجو خوب کار کرده اند، تولید ۲۰۰ پایان نامه فقط در دانشگاه تهران، می تواند حجم قابل توجهی از تولید علم باشد. بنابرین، ما باید در اشاعه آن تلاش کنیم تا بتوانیم اندکی به کاروان علم در کشور کمک کنیم. فکر کنید اگر همه پایان نامه های مراکز آموزش عالی در کشور را این طور در اختیار می گذاشتیم، چه حجمی از دانش را عرضه می کردیم. من امیدوارم در این زمینه تصمیم جدی گرفته شود و با حمایت از مراکزی مانند ایران داک و نیز با همکاری دانشگاه‌ها با پایگاه‌های اطلاعاتی که در کشور هست یا باید ایجاد شود، راحت تر این محتوای عظیم در اختیار پژوهشگران قرار گیرد.

مسئولان دانشگاه با این طرح چقدر همراهی کرده‌اند؟

 

عرض کردم این مصوبه سال 93 بوده که ما آن را در مسیر اجرا انداختیم. در این زمینه، معاونت پژوهشی جناب دکتر رحیمیان و همکارانشان، همراهی جدی دارند و چنانکه اشاره کردم هیئت رئیسه دانشگاه هم در این زمینه همراه است. از سوی دیگر، ما در جلسه دو هفتگی معاونان پژوهشی دانشکده های دانشگاه تهران مسئله را طرح کردیم که با حمایت همه جانبه روبرو شد و حتی یک مخالف نداشت. البته نگرانی هایی داشتند که توضیح دادند و همه آنها برای بهتر ارائه شدن بود. از این بابت از همه آنها متشکرم.

 

بخش سایت‌خوان، صرفا بازتاب‌دهنده اخبار رسانه‌های رسمی کشور است.