پایان انقلاب چاوز

محمدحسین باقی: در اوایل سپتامبر، «ریکاردو هوسمان» اقتصاددان دانشگاه‌ هاروارد و وزیر سابق برنامه‌ریزی ونزوئلا مقاله‌ای در «Project Syndicate» نوشت و اعلام کرد که دلایل اقتصادی متقنی وجود دارد که ونزوئلا بازپرداخت ۵ میلیارد دلار از بدهی‌هایش به سرمایه‌گذاران را در ماه آینده به تعویق خواهد انداخت. استدلال او این است که ممکن است دولت با چالش‌های زیادتری در مسیر بهبود اقتصادی مواجه شود و طلبکاران را مانعی در راه عدم بهبود اقتصادی معرفی کند. هوسمان پیش از آن گفته بود که ناکامی در بازپرداخت بدهی‌ها و عدم دسترسی واردکنندگان به ارزهای مورد نیاز خارجی و رها کردن شهروندان در وضعیت فلاکت بار فقدان کالاها و خدمات اساسی «تعداد بسیار زیادی از ونزوئلایی‌ها را بدبخت خواهد کرد.» کنترل ارز که یک دهه پیش به اجرا در آمد باعث کمبود محصولات اساسی مانند شامپو، پوشک و مواد دفع حشرات شده است. صف سوپرمارکت‌ها به صدها متر رسیده و هزاران نفر در صف خرید ایستاده‌اند و نزاع و درگیری گاهی به محض رسیدن محصولات شروع می‌شود. تورم سالانه بیش از ۶۰درصد است و ذخایر خارجی از ژانویه ۲۰۱۳ بیش از ۳۰درصد کاهش یافته است. به دلیل کنترل‌های شدید و تقاضای بالا برای ارز، بازار سیاهی پدید آمده که در آن قیمت دلار ۱۶ برابر بیش از نرخ تبادل رسمی اعلام می‌شود.

مقاله هوسمان- که به‌طورر مشترک با همکار خود در دانشگاه‌ هاروارد یعنی میگوئل آنجل سانتوس نوشته است- همان‌طور که خشم سرمایه‌گذاران (به دلیل تاخیر در بازپرداخت‌ها) را افزایش داد، به کاهش شدید قیمت اوراق قرضه ونزوئلا هم کمک کرد. برخی از اخبار رسانه‌های مالی بین‌المللی با یادآوری اینکه هوسمان در مقاله تحریک‌آمیز خود به جای اینکه استدلال کند که ونزوئلا «باید» بدهی خود را بپردازد سخن از این به میان آورده که این کشور بدهی‌های خود را به تاخیر «خواهد انداخت» به این خشم دامن زده‌اند. رئیس‌جمهور نیکولاس مادورو با حضور در تلویزیون هوسمان را متهم کرد که او «مردی است که به دنبال ضربه زدن است» و او «راهزنی» است که همراه با سایر «سرمایه‌داران وحشی» از دامن زدن به شایعات احتمالی در ونزوئلا «سود می‌برد.» هوسمان به خبرنگاران بلومبرگ هم پاسخ داد که سخنان مادورو «زخم زبان یک دیکتاتور است» (هوسمان در دوران رئیس‌جمهور کارلوس آندره پرز وزیر برنامه‌ریزی بود. او اندکی پس از کودتای ناکام هوگو چاوز در سال ۱۹۹۲ به این سمت برگزیده شد)

چند هفته بعد، هوسمان گفت که منظور او این نبود که ونزوئلا پرداخت بدهی‌ها را به تعویق خواهد انداخت: «من گفتم این واقعیت که آنها از پرداخت سر باز می‌زنند، هیچ کمکی به کسی نمی‌کند و این نشانه‌ای است از ورشکستگی اخلاقی.» در واقع، ونزوئلا دو مورد از بدهی‌های خود را در ماه اکتبر به صورت کامل و به موقع پرداخت. اولین بدهی- که مادورو با خوشحالی در تلویزیون دولتی از آن گفت- «۲۴ ساعت زودتر پرداخت شد.» دومی هم در روز سه‌شنبه پرداخت شد. در واقع، دولت سوسیالیستی ونزوئلا هرگز نتوانسته به تعهدات بدهی خارجی این کشور وفا کند. در حقیقت، به نظر می‌رسد که بازار وحشت زده و عصبی- که تا حدی هم از سوی مطبوعات به آن دامن زده می‌شود- بیش از حد به مقاله هوسمان واکنش نشان داده و به آن توجه کرده است.

از زمان نگارش مقاله از سوی هوسمان، سرمایه‌گذاران و مردم ونزوئلا دلایل ملموسی برای نگرانی دارند. در این مقاله، هوسمان بسیاری از مشکلات اقتصادی ونزوئلا را لیست کرد، اما اشاره کرد که این مشکلات «با وجود بودجه بادآورده از نفت صد دلاری به ازای هر بشکه» همچنان تداوم یافته است. قیمت‌های نفت در هفته‌های اخیر به پایین ترین سطح خود در چهار سال گذشته سقوط کرد. این می‌تواند برای ونزوئلا فاجعه‌آمیز باشد؛ کشوری که دارای بزرگ‌ترین ذخایر نفت خام جهان بوده و ۹۶ درصد از درآمدهای ارزی خود را از نفت تامین می‌کند. کاهش یک دلاری در قیمت‌های بین‌المللی نفت یعنی ضرر۷۰۰ میلیون دلاری درآمدی در سال. این ممکن است تهدیدی برای حکومت مادورو هم باشد: میزان محبوبیت او کمتر از ۳۰ درصد است.

قیمت نفت چندین دهه است که سیاست در ونزوئلا را دیکته کرده است. در دهه هفتاد، وقتی قیمت‌ها در پاسخ به جنگ اعراب و اسرائیل دچار نوسان شد، ونزوئلایی‌های ثروتمند سفرهای تفریحی برای خرید از میامی ترتیب دادند؛ جایی که آنها با عبارت «Dame dos» معروف شدند یعنی «دو تا بهم بده.» در اواسط دهه ۸۰، جهان از نفت اشباع شد و اقتصاد این کشور را به سمت فلج شدگی به پیش برد. مسوولان کشور اقدامات ریاضتی تحمیل کردند که موجب ناآرامی‌های عمده‌ای شد. در سال ۱۹۸۹، تظاهرات خشونت‌آمیز در کاراکاس که با عنوان «Caracazo» معروف شد به مرگ صدها نفر انجامید. این اقدامات ریاضتی باعث شد چاوز جوان سه سال بعد دست به کودتایی ناکام بزند. اگرچه او موفقیتی حاصل نکرد، اما او را به نام و چهره‌ای آشنا تبدیل کرد که باعث شد با پیروزی انتخاباتی چشمگیر در سال ۱۹۹۸ به ریاست‌جمهوری برسد. چاوز می‌دانست که این انقلاب به شدت به قیمت بالای نفت متکی است. یکی از اولین اقدامات او در کسوت رئیس‌جمهور همانا سفر به کشورهای اوپک و دعوت سران این سازمان به کاراکاس در سال ۲۰۰۰ برای اجلاس دوم آنها بود. هدف او این بود که اوپک عرضه نفت را محدود کند تا قیمت‌ها بالا برود و از هیچ کاری برای این هدف فروگذار نکرد. سخنرانی اختتامیه او سرشار از ارجاعاتی به اسلام بود و او این گردهمایی را با رسیدن ناپلئون به مصر در سال ۱۷۹۸ مقایسه کرد آنگاه که بناپارت مکرر به سربازانش می‌گفت: «از بالای این اهرام، چهل قرن تاریخ در زیر پای ما است.» لابی‌های چاوز باعث شد ظرف یک ماه قیمت‌ها یک سوم بالا برود؛ اقدامی که با حملات ۱۱ سپتامبر به آمریکا بر سرعت آن افزوده شد. جنگ در افغانستان و عراق به ادامه افزایش قیمت نفت کمک کرد و باعث شد طی بحران مالی ۲۰۰۸ یک ذخیره‌ای وجود داشته باشد. افزایش قیمت‌ها به چاوز اجازه داد تا برای بهبود دسترسی فقرای ونزوئلایی به بهداشت، آموزش و مسکن گام‌هایی بردارد. اما بسیاری، پایداری طولانی مدت این سیاست را زیر سوال بردند، زیرا علاوه بر قیمت‌های بالای نفت، توافقاتی با چین جهت مبادله تولید آینده نفت در ازای وام انجام شد. «مایکل. سی. لینچ»، رئیس شرکت مشاوره‌ای تحقیقات راهبردی انرژی و اقتصاد، در «امهرست»- ماساچوست- و مشاور اوپک می‌گوید: «چاوز ۷ سال پر بار داشت که از ثمره آن در کنار پیش فروش نفت به چین تا توانست استفاده کرد. ۷ سال آینده اما سال‌هایی کم‌فروغ خواهد بود.» لاغری در اواخر حکومت ۱۴ ساله چاوز شکل گرفته بود و به عنوان میراث برای مادورو- رئیس‌جمهوری که در آوریل ۲۰۱۳ انتخاب شد- باقی ماند. در اوایل سال جاری، مادورو با بزرگ‌ترین ناآرامی ضددولتی در این کشور که در یک دهه اخیر دیده نشده بود مواجه شد، اما با این حال او باز هم انکار می‌کند که یوغ قیمت جهانی نفت بر گردن اوست. او در نیمه اکتبر در تلویزیون دولتی این کشور گفت: «قیمت نفت می‌تواند تا ۴۰ دلار در هر بشکه کاهش یابد اما من تمام حقوق مردم- غذا، تحصیل و زندگی را- برای آنها تضمین می‌کنم.» او افزود که انتظار دارد قیمت‌ها بار دیگر بالا برود. با این حال، به نظر نمی‌رسد اوپک مشتاق قطع خروجی خود باشد. اوپک با حفظ قیمت‌های پایین در کوتاه مدت، امیدوار است تولیدکنندگان شیل- که روش استخراجی آنها پر هزینه اما خروجی شأن در ایالات متحده و جاهای دیگر افزایش یافته است- را تضعیف کند. مادورو با دنباله روی از راه چاوز، خواستار نشست اضطراری اوپک شد اما این درخواست نادیده گرفته شد.

اقتصاددانان مدت‌ها توصیه می‌کردند که ونزوئلا کنترل قیمت را متوقف سازد، نرخ چندگانه ارز را یکسان سازد و یارانه عظیم سوخت را پایان دهد. اینجا قیمت سوخت در پمپ‌ها از تمام دنیا ارزان تر است؛ فقط چند سنت کافی است تا یک باک را پر کنید. این کار برای دولت ۱۲ میلیارد دلار در سال آب می‌خورد. اما مادورو تا کنون از سیاست‌های عملگرایانه احتراز کرده؛ او در عوض تلاش کرده تا با کارت «پایگاه حمایتی» خودش بازی کند. تلویزیون دولتی به طور منظم مقام‌ها را در حال خرید یا بازدید از کارخانه‌ها نشان می‌دهند و «رباخواری» و «اما و اگر» مغازه داران را تقبیح می‌کنند.

در ماه سپتامبر، «رافائل رامیرز»، یکی از چهره‌های مهم عملگرا در کشور، مقام خود به عنوان وزیر نفت، رئیس شرکت دولتی نفت و معاون رئیس جمهور در امور اقتصادی را از دست داد (هر چند او در حال حاضر وزیر امور خارجه است). در عین حال، تولید داخلی نفت در حال سقوط است. تولید در حال حاضر حدود دو و نیم میلیون بشکه در روز است که دو سوم زمانی است که چاوز به قدرت رسید. بخشی از این کاهش (بخشی از آن نفت زیر قیمت بازار جهانی فروخته می‌شود) به دلیل توافق منعقد شده میان چاوز با کوبا و دیگر کشورهای حوزه کارائیب است. نگرانی‌های جدی همچنان باقی است: اینکه آیا ونزوئلا در نهایت بخشی از بدهی بیش از ۱۷میلیارد دلاری خود را در سه سال آینده خواهد پرداخت یا اینکه مشکلات اقتصادی به بحران سیاسی جدی در این کشور خواهد انجامید. بسیاری از صنایع- از شرکت‌های هواپیمایی گرفته تا دارویی و خرده فروشان کوچک- برای عرضه محدود ارز در ونزوئلا در حال رقابت هستند و این به آن معنی است که تا زمانی که فضای فعلی حاکم باشد، این کشور دچار بی تصمیمی بوده و نمی‌داند چگونه و به چه کسی بدهی‌ها را بپردازد. هوسمان می‌گوید: «مشکل در ونزوئلا این است که آنها در حال بازی «موسیقی صندلی» (نوعی بازی که در آن یک صندلی است و آهنگی نواخته می‌شود که به محض توقف آن آهنگ، افراد باید روی صندلی بنشینند و هر کس زودتر بنشیند پیروز است) هستند و صندلی کافی برای تمام بازیگران نیست. مقاله من در وال استریت اهمیت و بزرگی این موسیقی صندلی را روشن کرد.»