جایگاه ایران در تازه‌ترین گزارش جهانی توسعه انسانی
نگار حبیبی
در گزارش توسعه انسانی امسال که چندی پیش توسط سازمان ملل منتشر و بخش‌هایی از آن در این صفحه منعکس شد ایران با سقوط یک رتبه ای در شاخص توسعه انسانی و سقوط ۲۹ رتبه‌ای در شاخص فقر روبه رو بود، کشورمان در شاخص تبعیض جنسیتی رتبه ۱۱۰ را در میان ۱۵۵ کشور جهان کسب کرد و در زمینه جذب ارز به شکل پرداخت مستقیم مهاجران رتبه ۱۲۶ را در میان ۱۵۷ کشور به خود اختصاص داد.

گزارش توسعه انسانی هرساله توسط UNDP از ارگان‌های زیرمجموعه سازمان ملل منتشر می‌شود.
معیار مورد استفاده سازمان ملل برای طبقه‌بندی کشورها که هرساله در این گزارش مورد استفاده قرار می‌گیرد، شاخص توسعه انسانی است. این شاخص براساس معیارهای سه‌گانه امید به زندگی، نرخ باسوادی و نرخ درآمد ناخالص ملی سرانه (براساس قدرت خرید بر حسب دلار) اندازه‌گیری می‌شود. جدیدترین گزارش توسعه انسانی که در ۵ اکتبر منتشر شد، بر مساله مهاجرت و تاثیر آن بر اقتصاد جهانی تمرکز یافته بود.
شاخص توسعه انسانی نشان‌دهنده میانگینی از وضعیت کشورها در امر توسعه انسانی است؛ لذا این شاخص به طور مشخص به اقشار فقیر نمی‌پردازد؛ این بدان معنا است که ممکن است بهبود وضع تنها درصد اندکی از افراد جامعه از نظر امید به زندگی، درآمد و دسترسی به تحصیلات منجر به کسب نمره بهتر توسط یک کشور شود. بنابراین سازمان ملل در بررسی جداگانه‌ای شاخص توسعه انسانی را برای افراد محروم اندازه‌گیری و تحت عنوان شاخص فقر منتشر می‌کند. این افراد شامل اقشار با امید به زندگی کمتر از 40 سال و کسانی است که از استاندارد‌های اولیه زندگی مانند دسترسی به آب سالم محروم هستند. نکته تاسف‌برانگیز در گزارش امسال سقوط 29 رتبه‌ای ایران در شاخص فقر است؛ در حالی که ایران در گزارش سال 2008 رتبه سی‌ام را به خود اختصاص داده بود، امسال به رتبه پنجاه‌و‌نهم سقوط کرده است.
دیگر شاخص مورد بررسی که می‌تواند تصویر واقع‌بینانه‌تر از وضعیت توسعه انسانی در اقشار مختلف جامعه ارائه دهد، شاخص توسعه انسانی بر اساس جنسیت است. بدان معنا که معیارهای توسعه انسانی (امید به زندگی، تحصیلات و درآمد سرانه) در میان زنان به طور جداگانه مورد اندازه‌گیری قرار گرفته و سپس شاخص توسعه انسانی در میان زنان تخمین زده می‌شود؛ هر چه نسبت این شاخص به شاخص توسعه انسانی کوچک‌تر باشد، نشان‌دهنده برخورداری نابرابر زنان از امکانات منجر به توسعه انسانی است. ایران در میان ۱۵۵ کشور جهان در رتبه صدودهم از نظر شاخص توسعه جنسیتی قرار دارد. چنین رتبه‌ای نیز موید این امر است که نمره شاخص توسعه انسانی به عنوان یک میانگین نمی‌تواند نمایانگر وضعیت اقشار مختلف جامعه ایران باشد. این افزایش نابرابری‌ها در حالیست که ضریب جینی ایران بهبود یافته است. این امر البته نشان‌دهنده ضعف ضریب جینی به عنوان معیاری برای سنجش وضعیت اقتصادی اقشار مختلف اجتماع است. در واقع ممکن است در یک جامعه وضع همه افراد بدتر شود‌، اما ضریب جینی بهبود یابد. بدان معنا که دهک بالای جامعه در حدی سقوط کرده اند که به‌رغم سقوط همزمان دهک پایین اختلاف میان این دو گروه کاهش یافته است.
ایران در میان کشورهای منطقه و جهان در شاخص توسعه انسانی
جدیدترین گزارش منتشر شده که به بررسی شاخص برای ۱۸۲ کشور جهان می‌پردازد، ایران را در رتبه ۸۸ جهانی از نظر توسعه انسانی قرار می‌دهد. باید توجه داشت که این گزارش براساس داده‌های سال ۲۰۰۷ (۱۳۸۶) تنظیم شده است. رتبه ایران در گزارش اخیر نسبت به سال قبل یک‌درجه افول داشته است؛ هر چند که نمره کسب شده توسط ایران از ۷۷۷/۰ به ۷۸۲/۰ افزایش یافته؛ اما باید توجه داشت که نمره شاخص توسعه انسانی تنها در چهارکشور جهان با کاهش روبه‌رو بوده است. بهترین شرایط را از لحاظ توسعه انسانی را به ترتیب نروژ، استرالیا ایسلند دارا هستند.
در میان 10 کشور اول تنها جابه‌جایی نسبت به سال قبل مربوط به رشد سه‌رتبه‌ای فرانسه و صعود به رتبه هشتم و در مقابل سقوط لوکزامبورگ به رتبه یازدهم است. آمریکا نیز با یک پله سقوط به رتبه سیزدهم دست یافته است و همچنان در میان کشورهای با توسعه انسانی بسیار بالا قرار دارد. از دیگر کشورهایی که در میان کشورهای با توسعه انسانی بسیار بالا طبقه‌بندی شده‌اند، امارات متحده عربی، کویت، قطر و کره‌جنوبی قابل ذکرند.
بحرین، عمان، عربستان سعودی و ترکیه نیز در میان کشورهای با توسعه انسانی بالا قرار دارند.
باید توجه داشت آنچه کسب رتبه 88 را برای ایران امکان‌پذیر کرده رتبه ایران از لحاظ GDP سرانه (رتبه 71)‌ در جهان است که البته مدیون درآمدهای نفتی است؛ اما این گزارش نشان می‌دهد که حتی از این درآمدها نیز چندان در راستای بهبود توسعه انسانی در ایران استفاده نشده و به عنوان مثال نمره کشوری مانند مالدیو با GDP سرانه‌ای کمتر از نصف درآمد سرانه ایران تنها اندکی از ایران پایین‌تر است. (نمودار 1)
آیا از مهاجرت سود برده‌ایم؟
همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، تمرکز گزارش امسال بر مساله مهاجرت است. از مهم‌ترین تاثیرهای مثبت مهاجرت برای کشور مبدا، ورود ارز به این کشورها از طریق پول فرستاده شده توسط مهاجران برای خانواده‌هایشان است. گزارش UNDP حاکی از آن است که بیش از نیمی از این درآمدها به سوی کشورهایی سرازیر می‌شود که از نظر شاخص توسعه انسانی در طبقه کشورهای با توسعه انسانی متوسط قرار دارند. ایران نیز در طبقه‌‌بندی جهانی در همین دسته قرار دارد؛ اما طبق گزارش UNDP میزان ارز وارد شده به ایران به صورت سرانه تنها 16دلار بوده متوسط جهانی این رقم 58دلار و متوسط کشورهای با توسعه متوسط 44دلار است. این سهم پایین از ورود ارز در رتبه ایران از لحاظ جذب مستقیم ارز از طریق مهاجران نیز منعکس شده و ایران را در رتبه صدوبیست‌وششم‌ جهانی قرار می‌دهد؛ لذا به نظر می‌رسد که پدیده روبه گسترش مهاجرت نیروی کار برای ایران بیشتر به معنی از دست دادن جمعیت متخصص و تحصیلکرده است تا عاملی برای افزایش درآمد.
گزارش امسال نشان می دهد که ایران نسبت به سایر کشورهای جهان و بالاخص نسبت به کشورهای منطقه تلاش کمتری برای بهبود توسعه انسانی کرده است. ایران به‌رغم کسب نمره بهتر با تنزل رتبه رو‌به‌رو بوده است که چنین افولی با وجود برخورداری از درآمدهای سرشار نفتی نگران‌کننده است.