مونا مشهدی رجبی
آژانس اطلاعات انرژی در آستانه سال ۲۰۰۹ میلادی گزارشی جامع از وضعیت ذخایر انرژی دریای خزر ارایه داده است.

در این گزارش مفصل علاوه بر ارائه کلیاتی در مورد وضعیت ذخایر در این حوزه، ذخایر موجود در هر یک از کشورهای اطراف دریای خزر نیز به تفصیل بررسی شده و میزان تولید و صادرات آنها تک به تک اعلام شده است. طبق گزارش موجود، دریای خزر یکی از قدیمی‌ترین حوزه‌های تولید منابع انرژی هیدروکربنی در جهان است و به نظر می‌رسد در حال بازیابی جایگاه قدیمی خود در این عرصه است. در سال‌های اخیر جایگاه تولیدکنندگان نفت از حوزه های واقع در دریای خزر در میان تولیدکنندگان جهانی مهم‌تر شده است، زیرا این کشورها می‌توانند با سرعت بیشتری تولیدات خود را در اختیار مصرف‌کنندگان اروپایی قرار دهند. این فاصله نزدیک تر سبب کاهش هزینه حمل‌ونقل منابع انرژی از محل تولید به محل مصرف می‌شود و برای هر دو طرف معامله مطلوبیت بیشتری ایجاد می‌کند. مطالعات نشان می‌دهد با پیشرفت تکنولوژی و افزایش قیمت منابع انرژی هیدروکربنی در دنیا سرمایه گذاری در حوزه‌های نفت و گاز این دریا بیشتر شد و همین مساله سبب پر رنگ تر شدن جایگاه دریای خزر در میان دیگر حوزه های انرژی در جهان شد. طبق برآورد میان مدت آژانس اطلاعات انرژی، تا سال 2013 میلادی تولید نفت در دریای خزر روزانه 800 هزار بشکه در روز بیشتر خواهد شد که تشکیل‌دهنده 70 درصد از رشد خالص تولید نفت در کشورهای غیر اوپکی است. دریای خزر دارای ذخایر گاز طبیعی زیادی است و پتانسیل لازم برای تبدیل شدن به یکی از کلیدی‌ترین بازیگران عرصه گاز جهان را دارد. در سال‌های اخیر کشورهای ترکمنستان و ازبکستان با بهره‌گیری از سرما‌یه‌گذاری‌های کلان به صادرکنندگان بزرگ گاز طبیعی در جهان تبدیل شدند و کشورهای آذربایجان و قزاقستان توانستند در جرگه تولیدکنندگان گاز قرار گیرند.
منطقه دریای خزر و کشورهای اطراف آن به دلیل ذخایر بالای انرژی یکی از مهم‌ترین و استراتژیک‌ترین مناطق جهان است و قرار گرفتن کشورهایی مثل روسیه، ایران و گرجستان در این حوزه نیز بر اهمیت آن افزوده است. سالانه میلیون‌ها تن نفت از دریای خزر به دیگر نقاط جهان صادر می‌شود. شایان ذکر است، کشورهایی مثل روسیه و ایران که در زمره بزرگ‌ترین بازیگران نفت و گاز دنیا هستند علاوه بر دریای خزر، دارای حوزه های انرژی دیگری هم هستند و سهم منابع موجود در دریای خزر به کل منابع در اختیار آنها بسیار کم است. همین مساله سبب شده است تا ایران در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری چندانی برای استخراج منابع دریای خزر انجام ندهد و تا کنون هم آماری رسمی در مورد تولید نفت از این حوزه توسط ایران ارائه نشده است. آژانس اطلاعات انرژی در گزارش اخیر خود در مورد میزان صادرات نفت از حوزه دریای خزر نوشت: «در سال ۲۰۰۷ میلادی کشور قزاقستان روزانه ۰۴/۱میلیون بشکه نفت صادر کرد و این نرخ صادرات سبب تبدیل شدن این کشور به بزرگ‌ترین صادرکننده نفت در حوزه دریای خزر شد.» گزارش‌ها حاکی از این مطلب است که بعد از قزاقستان دو کشور آذربایجان و روسیه بزرگ‌ترین صادرکنندگان نفت دریای خزر هستند. صادرات نفت موجود در دریای خزر توسط کشور روسیه تنها تشکیل‌دهنده ۳ درصد از مجموع نفت صادر شده از این کشور است، زیرا گستردگی منابع نفتی کشور روسیه بسیار زیاد است. در سال گذشته میلادی خط لوله CPC که نفت را از مسیر تنگیز قزاقستان به بندر نوروسیسک روسیه واقع در دریای سیاه منتقل می‌کند، اصلی‌ترین مسیر صادرات نفت دریای خزر بوده است. دومین مسیر مهم صادراتی خط لوله BTC بود که نفت را از مسیر باکو - تفلیس و جیحون عبور می‌داد و به بازار مصرف نهایی منتقل می‌کرد. این مسیرها نه‌تنها در سال گذشته میلادی بلکه تا انتهای سال ۲۰۰۸ نیز همچنان مهم‌ترین مسیرهای انتقال نفت بود و تنها تفاوت آن سرمایه‌گذاری‌های جدید برای بیشتر شدن حجم صادرات بود. در بخشی از این گزارش هفتاد صفحه‌ای آژانس اطلاعات انرژی در مورد مسیرهای صادرات نفت دریای خزر در سال جاری میلادی آمده است: «در سال ۲۰۰۸ میلادی نیز خط لوله‌های CPC و BTC مهم‌ترین مسیرهای صادراتی نفت دریای خزر بودند با این تفاوت که در سال ۲۰۰۸ حدود ۱۰۰ هزار بشکه نفت در روز معادل ۵ میلیون تن در سال از حوزه تنگیز قزاقستان به بندر اودسای اوکراین واقع در دریای سیاه منتقل می‌شد و این به حجم صادرات نفت دریای خزر افزود. این انتقال با کمک قطار انجام می‌شود و در این مسیر خط لوله‌ای ساخته نشد. علاوه بر آن پیش از آغاز درگیری‌ها بین روسیه و گرجستان خط لوله‌ای از باکو به سوپسا در گرجستان راه‌اندازی شد که انتقال نفت را از اوایل تابستان انجام می‌داد. در جریان درگیری‌های روسیه با گرجستان کار این خط لوله به طور موقت تعطیل شد. در مورد میزان نفت صادر شده از حوزه دریای خزر در سال گذشته میلادی و سهم هر کشور می‌توان به جدول زیر که توسط آژانس اطلاعات انرژی ارائه شده است، استناد کرد.