افزایش رقابت میان عربستان سعودی و ایالات متحده

اوباما رییس‌جمهوری آمریکا و ملک عبدالله پادشاه عربستان / عکس: AFP

احسان ابطحی

منبع: لس‌آنجلس تایمز

دیپلمات‌های بلند‌پایه آمریکا در بهار گذشته تقریبا هر هفته به کاخ سلطنتی امان، پایتخت اردن رفتند تا عبدالله دوم، پادشاه این را کشور قانع کنند که اعمال اصلاحات، بهترین راه برای جلوگیری از بروز نا‌آرامی‌ها علیه حاکمیت اوست. اما همزمان، دیگر متحد قدرتمند اردن، یعنی عربستان سعودی با عبدالله لابی می‌کند تا در‌خواست‌های آمریکایی‌ها را نادیده بگیرد.

عربستان سعودی از پادشاهی هاشمی می‌خواهد تا همچنان به آن دسته از سنت‌های استبدادی که آل سعود را برای نزدیک به یک قرن در قدرت نگه داشته‌است، پایبند باشد. ریاض همچنین در حال اعطای امتیازهایی به عبدالله دوم است تا پادشاه اردن خواسته‌هایش را بپذیرد.

عربستان سعودی، ماه گذشته پیشنهادی جالب به اردن داد و از این کشور دعوت کرد تا به عضویت بلوک ثروتمند شورای همکاری خلیج فارس دربیاید، اقدامی که به اردن - این پادشاهی فقیر خاورمیانه- فرصت سرمایه‌گذاری‌های جدید‌، اشتغال و پیوند‌های امنیتی اعطا می‌کند. سعودی‌ها همچنین برای شیرین کردن طعم این پیشنهاد، مبلغ ۴۰۰ میلیون دلار به اردن کمک کردند، اقدامی که برای اولین بار طی سال‌های گذشته انجام ‌شد. این منازعه خاموش بر سر اردن، تنها یک نشانه از افزایش رقابت میان عربستان سعودی و ایالات‌متحده، این دو متحد دیرینه، در سال جاری میلادی است، منازعه‌ای که به دنبال خیزش‌های مردمی که سرتاسر منطقه را درنوردیده، به مرحله برخورد مستقیم نزدیک شده‌است. یک دیپلمات آمریکایی که به دلیل حساسیت موضوع به شرط فاش نشدن نامش سخن می‌گفت، در همین‌باره اظهار داشت: «‌ما دچار اختلافات زیادی هستیم.» این دیپلمات اضافه کرد: «بهار عربی به روابط ما تنش وارد کرده‌است.» این در شرایطی است که دولت باراک اوباما، رییس‌جمهوری ایالات‌متحده به طور کلی از اعتراضات حمایت کرده و از دولت‌های منطقه خواسته‌است تا بخشی از قدرت خود را به نهاد‌های مردمی واگذار کنند. اما هنگامی که اوباما ماه گذشته در یک سخنرانی مهم از رژیم‌های عرب خواست تا اعمال اصلاحات کنند، به طرزی محتاطانه از ذکر نام عربستان سعودی خودداری کرد، کشوری که یک سلطنت مطلقه در آنجا حکومت می‌کند و کوچک‌ترین مخالفتی را بر نمی‌تابد. ریاض، که بر این باور است ایالات‌متحده قصد دارد تا دست حمایت خود را از پشت متحدان وفادار خود بردارد، تلاش می‌کند تا از زیر سایه آمریکا خارج شود. عربستان اکنون از نوعی سیاست خارجی پیروی می‌کند که گاهی از سیاست‌های واشنگتن دور می‌شود و گاهی حتی آن را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. عبدالله عسکر، معاون رییس کمیته روابط خارجی شورای مشورتی پادشاهی عربستان سعودی، یا همان مجلس شورا، در همین‌باره می‌گوید: «‌‌‌دولت اوباما درباره مسائل کلیدی سیاسی، به دیدگاه‌های ریاض توجه نمی‌کند.»

این تحول به معنای پایان ۷۰ سال اتحاد میان عربستان‌سعودی و ایالات‌متحده نیست، اتحادی که پایه‌ای ساده دارد: نفت سعودی‌ها برای محافظت نظامی آمریکایی‌ها از آنها. اما بی‌تردید این به معنای از دست دادن بیش از پیش نفوذ واشنگتن در خاورمیانه در دورانی است که روابط حیاتی کاخ سفید برای مثال با مصر و ترکیه با دشواری‌هایی مواجه شده‌است. سعودی‌ها که به دنبال نا‌آرامی‌های منطقه، ثبات خود را مورد تهدید می‌بینند، میلیارد‌ها دلار به همسایگان خود از جمله مصر، اردن، بحرین و سایر کشورها پرداخت کرده‌اند، به امید آنکه این کشور‌ها در برابر تغییرات سیاسی مقاومت کنند. عربستان سعودی در حال گسترش و تقویت روابط خود با پادشاهی‌های سنتی است و در حال ترسیم نقشه‌ای جدید هم در موضوع اعراب و اسرائیل و هم در تلاش‌هایش برای جلوگیری از نفوذ بیش از پیش ایران در منطقه است. ریاض همچنین در حال نشان دادن استقلال خود از آمریکا درباره مسائل اصلی مرتبط با انرژی است که می‌تواند بر قیمت‌هایی که آمریکایی‌ها در پمپ بنزین‌هایشان پرداخت می‌کنند، تاثیر بگذارد. این تغییر و تحول، پس از سال‌های ناخرسندی از رویکرد آمریکایی‌ها در منطقه رخ می‌دهد.

ریاض برای اولین بار این هشدار را پس از آن دریافت کرد که جورج دبلیو بوش، رییس‌جمهوری پیشین ایالات‌متحده، اجازه داد تا به دنبال حمله سال ۲۰۰۳ میلادی به عراق (که عربستان با آن مخالف بود) دولتی شیعه در این کشور به قدرت برسد. خشم عبدالله پادشاه سعودی هنگامی به اوج رسید که باراک اوباما، رییس‌جمهوری ایالات‌متحده ، پس از ۱۸ روز نا‌آرامی خیابانی از حسنی مبارک، رییس‌جمهوری مصر خواست تا قدرت را واگذار کند.

سعودی‌ها همچنین پس از آنکه هیلاری کلینتون، وزیر امور خارجه ایالات‌متحده در ماه ژانویه و در قطر، این کشور حاشیه خلیج فارس، طی سخنانی اصلاح‌‌طلبانه هشدار داد که نهاد‌ها و دولت‌های منطقه در حال «‌فرو رفتن در باتلاق» هستند، احساس کردند که به آنها توهین شده‌است. یک مقام رسمی سابق آمریکایی که به دلیل کم حرفی سنتی سعودی‌ها نخواست نامش فاش شود در همین‌باره گفت: «‌سعودی‌ها ناراحتند، آنها نا‌امید شده‌اند، خشمگینند و دقیقا نمی‌دانند چکار باید بکنند.»

یک مقام بلند‌پایه وزارت خارجه آمریکا ‌هم تاکید کرد که روابط متحدان قدیمی درباره مسائل امنیتی و مرتبط با انرژی به شدت تیره شده‌است. این در حالی است که به گفته مقامات آمریکایی دو کشور همچنان به همکاری نزدیک در موضوع مبارزه با تروریسم ادامه می‌دهند و درباره بحران سیاسی که یمن را فرا گرفته و به نگرانی‌ها در مورد شورش دوباره القاعده دامن زده‌است، مشارکت می‌کنند. ایالات‌متحده همچنین در چارچوب یک قرارداد چندین ساله در حال فروش ۶۰ میلیارد دلار سلاح و دیگر سخت‌افزار‌های نظامی به عربستان سعودی‌است، قراردادی که بزرگ‌ترین معامله فروش سلاح از سوی آمریکا در طول تاریخ به شمار می‌رود.

تنش میان ریاض و واشنگتن بیش از هر نقطه دیگری در بحرین قابل مشاهده‌است، جایی که عربستان سعودی با نادیده گرفتن هشدار‌های ایالات‌متحده در میانه ماه مارس بیش از ۱۰۰۰ نیروی نظامی به بحرین اعزام کرد تا مخالفان عمدتا شیعه این جزیره کوچک واقع در خلیج فارس را سرکوب کند. آل‌سعود چنین ادعا می‌کند که نا‌آرامی‌های بحرین تلاشی است از سوی ایران برای به دست آوردن پایگاه در نزدیکی مرز با عربستان. سعودی‌ها همچنین بر این باورند که واشنگتن این تهدید را به درستی درک نکرده‌ است. در مصر و در حالی که مقامات آمریکایی خواستار اعمال اصلاحات در این کشور هستند، ریاض ۴ میلیارد دلار در اختیار قاهره قرار داده‌است تا وضع موجود را حفظ کند و مانع از اوج‌گیری و قدرت گرفتن اخوان المسلمین که یک نهاد اسلامگراست شود. سعودی‌ها از این موضوع هراسانند که اخوان المسلمین می‌تواند دکترین منطقه‌ای را که به پادشاهی سعودی‌ها مشروعیت می‌بخشد، به چالش بکشد.

از سوی دیگر عربستان سعودی که به شدت از اقدامات متوقف‌شده دولت اوباما در روند صلح میان اسرائیل و فلسطینیان نا‌امید شده‌است، قصد دارد تا در پاییز امسال تلاش‌های خود برای به رسمیت شناختن دولت مستقل فلسطینی در سازمان ملل متحد را افزایش دهد، اقدامی که کاخ سفید مصمم است با آن مقابله کند و به احتمال زیاد در شورای امنیت سازمان ملل متحد، آن را وتو خواهد کرد.در همین رابطه، شاهزاده ترکی الفیصل، رییس پیشین سازمان اطلاعاتی عربستان و سفیر سابق این کشور در ایالات‌متحده در یادداشتی که در روزنامه واشنگتن‌پست منتشر شد نوشت که رای وتوی آمریکا در ممانعت از به رسمیت شناختن دولت مستقل فلسطینی در سازمان ملل متحد می‌تواند «پیامد‌های مصیبت‌باری» برای رابطه ایالات‌متحده و عربستان سعودی داشته‌باشد. آمریکا و سعودی‌ها در مورد مسائل مرتبط با انرژی هم با یکدیگر اختلاف نظر پیدا کرده‌اند. برای دهه‌های متمادی دو طرف منافع مشترکشان را در این می‌دیدند که قیمت‌های نفت را پایین نگه دارند. اما اکنون و در شرایطی که ریاض کمک‌های خارجی خود را افزایش داده‌‌است و قصد دارد ۱۳۰ میلیارد دلار یارانه در اختیار مردمش قرار دهد تا مانع از نا‌آرامی‌های داخلی شود، به قیمت‌های بالاتر نفت نیاز دارد. هرمان فرانسن، اقتصاد‌دان پیشین در آژانس بین‌المللی انرژی- نهادی که ۲۸ کشور عضو آن هستند تا پایداری و ثبات تامین انرژی را تضمین کنند- در این‌رابطه می‌گوید: «‌پیش از این، شما می‌توانستید به آنها (سعودی‌ها) زنگ بزنید و بخواهید که کاری درباره قیمت‌های بالای نفت انجام دهند.» فرانسن ادامه داد: «اما آنها دیگر حرفی را که از سوی آمریکایی‌ها به آنها دیکته شود، نخواهند پذیرفت.» این در حالی است که در ماه جاری میلادی، سعودی‌ها اعلام کردند که خارج از توافقی که در سازمان کشورهای صادرکننده نفت -اوپک- به دست آمده‌است، تولید خود را افزایش می‌دهند. اما به گفته کارشناسان این درخواست به دلیل درخواست‌های علنی اوباما برای کاهش قیمت‌های نفت انجام نمی‌شود، بلکه به دلیل نیاز سعودی‌ها برای افزایش در‌آمد‌هایشان رخ می‌دهد. همزمان مقامات آمریکایی آشکارا گفته‌اند که خواستار تغییر تدریجی در میزان تولید عربستان هستند زیرا باور دارند هرگونه تغییری در صادرات بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت جهان به اقتصادشکننده جهانی ضربه وارد خواهد کرد. با این همه به نظر می‌رسد برای ترمیم روابط دو طرف تنها به اقدامات دیپلماتیک هنرمندانه نیاز باشد و کارشناسان اعتقاد دارند که سعودی‌ها خود وارد عمل شوند. استیون‌ای. کوک، متخصص امور خاورمیانه شورای روابط خارجی آمریکا در همین رابطه باور دارد که واکنش قدرتمندانه ریاض در بحرین نشان داد که سعودی‌ها مطلقا هیچ اعتقادی به موضع ما در منطقه ندارند و خودشان به روشی که می‌دانند به دنبال منافعشان هستند.»