مهدی رضائی*- منظور از کارآیی در یک فعالیت، به این معنا است که آن فعالیت با مقدار نهاده‌های تولیدی، چقدر قادر است ارزش‌افزوده ایجاد کند. هر قدر فعالیتی قادر باشد با مقدار نهاده‌های مشخص، ارزش افزوده بیشتری را خلق کند، آن فعالیت دارای کارآیی بالاتری است. تصور دنیای امروزی بدون خودرو، بسیار سخت است و همگان در جای جای دنیا مایل هستند که به اندازه توانایی مالی خود، دارای خودرو باشند؛ ضمن اینکه نقش خودروهای عمومی در تسهیل زندگی امروزی، کاملا بارز است. واضح است هنگامی که کارآیی خودروسازی و صنایع مرتبط با آن برای یک کشور، بالا باشد، دسترسی مردم به خودرو به دلیل ارزان‌تر شدن قیمت آن، راحت‌تر خواهد شد. در این صورت، علاوه بر خرید خودرو توسط شهروندان، آن کشور قادر خواهد بود تا محصولات خودروسازی خود را به بازارهای جهانی عرضه کند.

خودروسازی یک کشور نظیر کشور ما، شامل سه گروه فعالیت می‌باشد: «تولید وسایل نقلیه موتوری»، «تولید بدنه و اتاق‌سازی برای وسایل نقلیه موتوری» و «تولید قطعات و ملحقات برای وسایل نقلیه موتوری». در سال ۱۳۸۶، اشتغال کل بخش صنعت ایران در حدود ۱/۱ میلیون نفر و اشتغال کل کشور ۱/۲۱ میلیون نفر بود و در این سال، خودروسازی، اشتغالی در حدود ۴/۱۲۷ هزار نفر داشته ‌است؛ از این رو، ۶/۱۱ درصد از اشتغال بخش صنعت و ۶/۰ درصد از اشتغال کل کشور را به خود اختصاص داده‌ است. در همین سال، ارزش افزوده خودروسازی و کل بخش صنعت ایران به ترتیب، ۴۷ و ۳۳۸ هزار میلیارد ریال بود و سهم فعالیت‌های مرتبط با خودروسازی از ارزش افزوده بخش صنعت در سال ۱۳۸۶، در حدود ۱۴ درصد می‌باشد. در سال ۱۳۸۶، تولید ناخالص داخلی (GDP) ایران با احتساب نفت و قیمت جاری، ۲۸۹۰ هزار میلیارد ریال بوده است و سهم خودروسازی از GDP ایران در سال ۱۳۸۶، در حدود ۶/۱ درصد بوده است. همچنین در سال ۱۳۸۶، کل سرمایه‌گذاری خودروسازی و بخش صنعت و تشکیل سرمایه ناخالص داخلی ایران به ترتیب مقادیر ۲/۱۱، ۵۹ و ۶/۶۸۵ هزار میلیارد ریال بود؛ از این رو سهم خودروسازی و بخش صنعت ایران از تشکیل سرمایه ناخالص داخلی، به ترتیب ۶/۸ و ۶/۱ درصد است و سهم خودروسازی از سرمایه‌گذاری بخش صنعت نیز در سال ۱۳۸۶، مقدار ۱۹ درصد می‌باشد.

واقعیت امر این است که خودروسازی نقش پررنگی در اشتغال، تولید و سرمایه‌گذاری بخش صنعت ایران دارند و در مقایسه با سایر صنایع در این زمینه، بسیار فعال عمل کرده ‌است؛ خودروسازی، سهم عمده‌ای از اشتغال، تولید و سرمایه‌گذاری صنعت ایران را به خود اختصاص داده است؛ اما از نظر کارآیی وضع خودروسازی، به‌گونه‌ای دیگر است.

محاسبات و تحقیقات صورت گرفته نشان می‌دهد که صنایع «تولید فرآورده‌های نفتی تصفیه شده» ، «تولید محصولات اساسی مسی»، «تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه »، «تولید آلات موسیقی»، «تولید مولدهای بخار به جز دیگ‌های آب گرم» و «تولید مالتا و ماءالشعیر» در اقتصاد ایران دارای کارآیی بالایی می‌باشند و سایر صنایع، از جمله خودروسازی، از کارآیی پایینی برخوردارند. کارآیی صنایع «تولید وسایل نقلیه موتوری»، «تولید بدنه- اتاق‌سازی- برای وسایل نقلیه موتوری» و «تولید قطعات و ملحقات برای وسایل نقلیه موتوری»، به ترتیب ۸/۳۷، ۵/۲۹ و ۴/۱۲ درصد می‌باشد؛ یعنی اینکه اگر یک فعالیت مفروض در اقتصاد ایران، بهترین وضعیت را از نظر کارآیی در بین تمامی صنایع کشور داشته باشد، آن گاه صنایع سه گانه مورد اشاره مرتبط با خودروسازی، به ترتیب به اندازه ۸/۳۷، ۵/۲۹ و ۴/۱۲ درصد آن صنعت مفروض که کارآیی ۱۰۰ درصد در اقتصاد ایران دارد، کارآیی دارند. این وضعیت به این معنا است که فعالیت‌های مرتبط با خودروسازی (در واقع اکثر صنایع ایران) نتوانسته‌اند با عوامل تولید در دسترس خود، به تولید بهینه دست یابند و یا به عبارت دیگر، این سطح از تولید صنایع، با عوامل تولید بسیار کمتر از وضع موجود، قابل انجام است.

در جهان، مطالعات بسیاری در راستای چگونگی افزایش کارآیی صنایع صورت گرفته و تقریبا تمامی آنها دارای وجه مشترکی از نظر ارائه توصیه می‌باشد. این توصیه‌ها را تقریبا برای تمامی طیف صنایع، از جمله خودروسازی می‌توان به کار برد؛ این توصیه‌ها به این شرح است:

۱- مشارکت خارجی و استقراض فناوری، برای این امر، اصلاح قوانین و مقررات لازم است و در کنار اصلاح قوانین و مقررات مربوط به مشارکت خارجیان در فعالیت‌های خودروسازی، همچنین سایر مواردی را که اقتصاد ایران به آن مبتلا است، باید در نظر داشت؛ نظیر نرخ بالای تورم، وضعیت نامناسب سهولت کسب‌‌وکار در ایران و نوسانات نرخ ارز. یک سیاست مناسب برای افزایش کارآیی فنی، ممکن است به دلیل اجرای سایر سیاست‌ها، اثری بر کارآیی فنی نداشته باشد یا اینکه اثر مطلوب کمی بر کارآیی فنی بگذارد.

۲- استفاده از فناوری ارتباطات و اطلاعات، استفاده از فناوری ارتباطات بیشتر در بخش خودروسازی، باعث می‌شود که شکاف کارآیی فنی این صنایع با همتایان خارجی آنها کم شود.

۳- تحقیق و توسعه، در صورتی که خودروسازی از تحقیق و توسعه بیشتری استفاده کنند، کارآیی فنی افزایش می‌یابد. هرچند این تحقیق و توسعه در بین خودروسازها باید به گونه‌ای باشد که نتیجه‌های حاصل از تحقیق و توسعه یک بنگاه خودروسازی، در اختیار سایر بنگاه‌ها آن صنعت قرار گیرد. این موضوع باعث می‌گردد تا هزینه‌های ناشی از تحقیق و توسعه، در خودروسازی کاهش یابد.

*عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی