گروه اقتصاد بین‌الملل: چندی است که مفهوم جدیدی به متون اقتصادی به‌ویژه تحلیل‌های خارجی حوزه اقتصاد افزوده شده که گر چه هنوز در ایران چندان باب نشده است اما به یقین همچون هر مفهوم دیگری که از جهان پیشرفته به کشورهای در حال توسعه منتقل شده است، دیر یا زود جای خود را در ایران نیز خواهد گشود. به همین دلیل «دنیای اقتصاد» در این بررسی به مفهوم «اقتصاد مشارکتی» پرداخته است.


اقتصاد مشارکتی یا در عنوانی مشهورتر مصرف مشارکتی (مصرف تسهیمی) یک مفهوم و ایده اقتصادی است قائم بر این تصور که آحاد اقتصادی می‌توانند یا محتملا تمایل دارند به جای خرید و تصاحب کالاهای مصرفی، آنها را قرض بگیرند؛ ناگفته پیداست که کالاهای مصرفی در این‌جا کالاهایی هستند که به‌طور تمام‌وقت مورد استفاده نیست و از طرف دیگر قیمت بالایی دارد. با ظهور و گسترش فضای مجازی، زمینه‌ها و امکانات برای تبلیغات و توسعه بازارهای استقراض و سیستم‌هایی برای ارتباط بین دارندگان دارایی‌ها، کالاها و جویندگان آنها فراهم شده است. برای مثال، دارنده یک خانه وقتی برای پایان هفته به مسافرتی هوایی می‌رود، می‌تواند خانه را به مسافری یا هر متقاضی‌ کرایه بدهد. یا دارنده خودرو می‌تواند در اوقاتی که خودرو‌اش بلااستفاده مانده است، آن را به دیگری کرایه بدهد. اشتراک در مصرف تنها به کالاهای فیزیکی محدود نمی‌شود. انتقال متقابل تجربیات دو نفر در سفرهایشان یا به اشتراک گذاشتن یک برنامه رایانه‌ای در مقابل حق استفاده از برنامه‌های به اشتراک گذاشته‌ شده دیگران مثال‌های مشهور دیگری برای مصرف اشتراکی است. فرض منطقی این ایده آن است که گسترش اطلاعات راجع به یک کالای خاص، ارزش آن را در بازار افزایش می‌دهد و این امر به سود تولیدکننده، مصرف‌کننده و جامعه خواهد بود. موضوع اشتراک در مصرف از اواسط دهه اول قرن بیست و یکم در اقتصاد مطرح شد. مهم‌ترین دلایل برای ظهور این ایده در ادبیات اقتصادی، افزایش نگرانی‌های جهانی در باب افزایش جمعیت جهان و کمبود منابع طبیعی و پررنگ شدن مبحث قدیمی «تراژدی منابع مشترک» بود. براساس این مبحث، اگر هر کسی صرفا براساس خواسته‌ها و منافع خود بدون در نظر گرفتن کلیت جامعه در جهت افزایش کیفیت زندگی خود عمل کند باعث کاهش و حذف تدریجی منابعی می‌شود که کیفیت زندگی‌اش را تضمین می‌کرد. در سال 2002، یوچای بنکلر، استاد اقتصاد دانشگاه هاروارد، با اشاره به ظهور قریب‌الوقوع این معضل در اقتصاد، گفت شبکه فن‌آوری‌ها مانند نرم‌افزارهای منبع آزاد می‌تواند تا حدی این مشکل را تخفیف بدهد. وی عقیده دارد اشتراک‌گذاری کالاها یک مسیر جدید برای تولید در اقتصاد است. در سال 2015 دولت انگلستان یکی از اهداف خود برای توسعه پایدار اقتصادی را شناسایی و به‌کارگیری زمینه‌های بالقوه اقتصاد مشارکتی تعیین کرده است.


مصرف اشتراکی می‌تواند ساختارهای متفاوتی داشته باشد: انتفاعی، مانند قرض‌ دادن خانه در وقت سفر؛ غیرانتفاعی، مانند دادن لباس مستعمل ولی قابل استفاده به خواهان آن وقتی دیگر مورد مصرف دارنده آن نیست؛ معاوضه، مانند مبادلات کالا به کالا در بازارهای مستعمل‌فروشی و بازارهای بازتوزیع که می‌تواند جایگزین مناسبی برای سیستم‌های بازیافت و ترمیم و مصرف دوباره باشد؛ مشارکتی مانند وب سایتی که اعضا اطلاعات خود را درباره یک موضوع خاص به اشتراک می‌گذارند. عامل اصلی رشد و گسترش اقتصادهای مشترکی خلق اعتماد است، از همین رو سرمایه‌گذاران، حمایت‌گران اجتماعی، کارآفرینان، پژوهشگران و خبرنگاران درباره روش‌های ممکن در جهت ایجاد و حفظ اعتماد بین عوامل درگیر و اغلب کاملا غریبه با یکدیگر در بازارهای مشارکتی تحقیقات و بررسی‌های زیادی کرده‌اند. یک نمونه موردی مهم در مصرف مشارکتی شرکت Airbnb است که به‌عنوان یک شرکت خصوصی در سال ۲۰۰۸ در سان‌فرانسیسکو شروع به کار کرد. این شرکت دارای یک وب‌سایت است برای جویندگان و اجاره‌دهندگان مسکن در سفرها که هم‌اکنون یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر در صف‌های انتظار خود برای دریافت یا ارائه خدمات مسکن دارد. افرادی که از ۳۴ هزار شهر و ۱۹۰ کشور در این وب‌سایت متقاضی خدمات اطلاعاتی هستند. این شرکت رشد مستمر و خوبی داشته و هم‌اکنون ۵/ ۲ میلیارد دلار ارزش‌گذاری شده است. این شرکت برای بیمه کردن دارایی‌های صاحبان خانه و خدمات، یک میلیون دلار به‌عنوان تضمین اموال میزبان‌ها ذخیره کرده که قابل ارائه در همه زمان‌ها و همه کشورها است. رشد درآمدهای اقتصاد مشارکتی در بخش‌های مختلف در برابر رشد درآمدهای بازارهای سنتی کرایه‌ای در نمودار بالا نشان داده شده است. اویانگ، موسس شرکت‌های کراودز (با هدف خدمت‌رسانی در مصرف تسهیمی و اشتراکی)، در مقاله‌ای در سال ۲۰۱۳ سه انگیزه اصلی و عامل مشوق در ظهور مباحث اقتصاد مشارکتی را در چند سال اخیر و به‌طور دقیق‌تر و پررنگ‌تر چند ماه اخیر نام می‌برد: انگیزه‌های اجتماعی، انگیزه‌های اقتصادی، انگیزه‌های تکنولوژی‌محور.


انگیزه‌های اجتماعی: تا اواسط قرن 21 جمعیت جهان به 9 میلیارد نفر می‌رسد. پیشرفت‌های پزشکی عمر انسان‌ها را افزایش داده و پیشرفت‌های تکنولوژیک باعث بهره‌برداری روزافزون از منابع کره زمین و در نتیجه تقلیل آنها شده است. این عوامل باعث شده تا نیاز شدیدی به تغییر در رفتار مصرفی انسان‌ها، کاهش دورریزهای مصرف و افزایش کارآیی احساس بشود. افزایش جمعیت شهری و کمبود زمین منجر به افزایش تراکم در فضاهای مسکونی شده است. محققان برآورد کرده‌اند تا سال 2050 بیش از 75 درصد از جمعیت در شهرها زندگی می‌کنند. این افزایش تمرکز باعث کاهش اصطکاک و هزینه‌ها در برقراری ارتباط‌ها شده که باعث تسهیل و شتاب در پیاده‌سازی اقتصاد مشارکتی می‌شود.


انگیزه‌های اقتصادی: وقوع بحران مالی ۲۰۰۸ نقطه عطفی برای مباحث اقتصاد مشارکتی به شمار می‌رود. آحاد اقتصادی نسبت به مدل‌ها و عقاید خود در مصرف و ارزش‌گذاری‌های مصرفی (که پیش از این با مصرف زیاد همراه بود) تردید کردند. شرکت‌هایی در زمینه اقتصاد مشارکتی ظهور کردند که هم راه حل عملی در برابر رکود ایجاد شده در اقتصاد بود و هم واکنشی به تغییرات در ارزش‌گذاری‌های اجتماعی در رفتارهای مصرفی. بسیاری در دوران بعد از بحران مالی، اقتصاد مشارکتی را پادزهر مصرف‌گرایی در اقتصاد خوانده‌اند. یکی از ایده‌های محوری در توجیه و تبیین اقتصاد مشارکتی مساله «ظرفیت‌های غیرفعال» است. تحقیقی در سال ۲۰۱۰ در آمریکا نشان می‌دهد بیش از ۸۰ درصد از کالاهای خریداری شده در جامعه آمریکایی حتی کمتر از یک ماه مورد استفاده قرار می‌گیرد. این مساله به این حقیقت اشاره دارد که بسیاری از فضاها، امکانات، دارایی‌ها و حتی دانش و زمان افراد بلااستفاده مانده در حالی که می‌توان فقط با داشته‌ها و مدیریت صحیح آنها منفعت کسب کرد. براساس گزارش وب‌سایت فوربس جریان درآمدی اقتصاد مشارکتی در سال ۲۰۱۳ در جهان بیش از ۵/ ۳ میلیارد دلار بوده و با نرخ ۲۵ درصد رشد داشته است.


انگیزه‌های تکنولوژی‌محور: آمارها نشان می‌دهد بیش از 33 درصد از جمعیت جهان به اینترنت دسترسی دارند و بیش از 70 درصد از جمعیت باسواد دنیا دارای گوشی‌های هوشمند هستند. بنابراین در جهان امروز، با شبکه ارتباطات دارای عمق و وسعت بسیار عظیمی روبه‌رو هستیم. شبکه‌های عظیم و گسترده اجتماعی توانسته‌اند با سرعت بسیار زیاد و در ابعاد وسیع مکانی و جمعیتی، مجموع عرضه بازار را بر مجموع تقاضای آن مرتبط کرده و بازارها را تسویه کنند. از طرف دیگر گسترش شیوه‌های پرداخت‌های آنلاین و بانکی به توسعه بازارهای مذکور کمک کرده است. تحقیقی در سال 2015 از مجموع 30 شرکت‌ اصلی با ساختار مشارکتی نشان داد که 27 شرکت برای پرداخت‌ها از سیستم‌های آنلاین یا پرداخت با گوشی همراه استفاده می‌کردند.


اعتراضات و مخالف‌خوانی‌ها

در اقتصاد آمریکا موسسات مربوط به قرض دادن و کرایه دادن دارایی‌ها و کالاها تحت قوانین دولتی فعالیت دارند. اولین و مهم‌ترین اعتراضی که به جریان اقتصاد مشارکتی وارد است این که افراد با کرایه دادن اموال در سطح فردی از قوانین مزبور تبعیت نمی‌کنند و هزینه‌های مربوطه را نمی‌پردازند و به همین دلیل قیمت پایین در استفاده از خدمات در مقابل قیمت بالاتر استفاده از همان خدمات با واسطه‌گری شرکت‌های رسمی برای آنها معادل سودی است که غیرمنصفانه تلقی می‌شود. فرارهای مالیاتی از جمله هزینه‌هایی است که مخالفان بر آن تاکید می‌کنند. علاوه بر این مصرف‌کنندگان از کالاهایی با کیفیت پایین‌تر و احتمالا با امنیت پایین‌تر روبه‌رو می‌شوند که تضمینی برای محافظت از خطرهای احتمالی برای آنان وجود ندارد. از طرف دیگر، این مخالفان کلید اصلی اقتصاد مشارکتی را نه اعتماد بلکه نومیدی می‌دانند چرا که بازارهای مشارکتی اغلب در دورانی به وجود آمده که بیکاری در اقتصاد افزایش داشته، دستمزدهای حقیقی کاهش یافته و همچنین سهم درآمد کارگران در تولید ملی آمریکا افت شدید را نشان می‌داده است. بنابراین، کارگران با قبول ریسک و فرار از قوانین و مالیات‌ها و هزینه‌های متناظر به اقتصاد مشارکتی روی آورده‌اند.

انقلاب اقتصاد مشارکتی