گروه دیپلماسی- کامران کرمی: سفر رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهوری ترکیه به تهران در مقطعی که روند تحولات منطقه به‌خصوص در یمن منجر به نوعی اصطکاک سیاسی میان تهران و آنکارا شده است، از اهمیت اساسی برخوردار است و به زعم تحلیلگران و کارشناسان مسائل خاورمیانه، ترکیه به نوعی بین حوزه‌های اقتصادی و سیاسی تفکیک قائل شده است و سفر کنونی اردوغان به تهران، در واقع ناظر بر ابعاد اقتصادی و بهبود مبادلات تجاری است، تا رسیدن به یک دیدگاه متوازن سیاسی و امنیتی با تهران. سید جواد صالحی استاد مطالعات منطقه‌ای دانشگاه شیراز و پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» به ابعاد منطقه‌ای این سفر پاسخ داده است. یکی از مهم‌ترین دلایل سفر رئیس‌جمهور ترکیه به تهران ارتقای روابط اقتصادی و افزایش مبادلات اقتصادی به مرز ۳۰ میلیارد دلار است، فارغ از این موضوع بسیار مهم، در بُعد منطقه‌ای مهم‌ترین پیام این سفر چیست؟

با توجه به تغییرات صورت گرفته در ساختار قدرت در ترکیه بعد از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه، امید می‌رفت که سیاست منطقه‌گرایی ترکیه در توازن با غرب‌گرایی نوعی منبع قدرت و افزایش بسترهای جدید در حوزه‌های تعاملاتی باشد، اما حوادث و وقایع منطقه‌ای به سمت و سویی حرکت کرد که ماهیت این خواسته‌ها نه تنها عملی نشد بلکه منجر به تعارضات و چالش‌های جدی در سطح همکاری‌های دو قدرت شد از جمله این حوزه‌ها که منجر به تشدید تعارضات شد، حوزه‌های امنیتی از جمله منازعات میدانی همچون سوریه و بحرین بود. به نظر می‌رسد ترکیه در انتخاب یک رویکرد قاطع دچار یک پارادوکس شده است، از یکسو حوزه‌های تقابل امنیتی با ایران را دائما افزایش می‌دهد، اما از طرف دیگر در عرصه‌های اقتصادی انتظار همکاری و ارتقای سطح روابط را جست‌وجو می‌کند. نگاهی به وقایع منطقه نشان می‌دهد که در حال حاضر رویکرد‌های امنیتی ترکیه کاملا در مقابل ایران قرار دارد، نوع حمایت‌های ترکیه از گروه النصره در سوریه، حمایت‌های دوفاکتو و عملی از داعش در عراق و اخبار منتشر شده درخصوص تمایل ترکیه برای ایجاد یک پایگاه نظامی در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، عمدتا علائم خوبی از تعمیق روابط بین دو کشور، نمی‌دهد. مضاف بر این اگر مواضع اردوغان طی ماه‌های گذشته را مدنظر قرار دهیم نشان از نوع نگاه منفی و سوء در ذهنیت ایشان نسبت به ایران وجود دارد. طبیعتا زمینه‌های شکل‌گیری همگرایی در یک فضای یکجانبه‌نگری قابل تحقق نبوده و نخواهد بود و حداقل مستلزم این است که تصمیم‌گیرندگان ایران با توجه به اینکه بخش زیادی از منابع اقتصادی کشور در قالب واردات و توریسم به ترکیه سرازیر می‌شود و تقویت اقتصادی ترکیه را دربردارد استلزاماتی درخصوص این همکاری‌ها سیاسی، امنیتی و اقتصادی در نظر گرفت.

با توجه به اظهارات پیشین اردوغان مبنی بر نقش غیرسازنده ایران در منطقه تا چه حد این سفر می‌تواند در راستای بهبود نقش منطقه‌ای دو کشور به‌خصوص با توجه به تحولات کنونی موثر باشد؟

با توجه به شخصیتی که از اردوغان می‌شناسیم و سفرهای قبلی ایشان در مقام نخست‌وزیری و در حال حاضر ریاست جمهوری، وی هیچ‌گاه نگاه مساعدی به ایران نداشته است. به‌خصوص با توجه به خوش‌بینی‌ای که نزد سیاست‌گذاران ایران در دستیابی حزب عدالت و توسعه به قدرت در ترکیه وجود داشت، اما همیشه شاهد این بودیم که اشتیاق به ترکیه از سمت ایران بود. در کارنامه هیچ کدام از نخبگان حزب عدالت و توسعه نگاهی از حسن نظر و اشتیاق ملاحظه نکردم، بعید به نظر می‌رسد این سفر، دیدگاه‌های اردوغان را تعدیل کند و تغییر دهد. بر این باورم که اردوغان بین ایران به‌عنوان یک منبع اقتصادی و ایران به‌عنوان یک قدرت سیاسی و امین تفکیک قائل شده و بر این باور است که از منطق روانکاوی، زمینه‌ها برای دولت ترکیه از دست نرود اما تمام تلاش منطقه‌ای او در راستای به انزوا کشیدن ایران، مهار ایران، بزرگ‌نمایی تهدید ایران و ایجاد نوعی جبهه‌بندی منطقه‌ای علیه ایران است، حتی اگر اردوغان در سفر به تهران اظهارات مثبتی ارائه کند، اما واقعیت‌های عینی صحنه، نشان می‌دهد که ترکیه در تقابل با ایران در عصر منطقه‌ای حرکت می‌کند.

ماه گذشته اردوغان سفری به عربستان داشت و بلافاصله، رئیس‌جمهوری مصر و امیر قطر نیز راهی ریاض شدند. برخی تحلیلگران این سفرها را در راستای تشکیل یک محور جدید برای مقابله با نقش منطقه‌ای رو به گسترش ایران تفسیر کردند، تلقی ترکیه از پیوستن به این محور چیست و نهایتا ترکیه چه موضعی در این خصوص اتخاذ خواهد کرد؟

با توجه به ماهیت آزاد اقتصاد ترکیه و تفکیک‌بندی آن از سیاست، این کشور بین دولت و بخش خصوصی ترکیه نوعی تفکیک وظایف پیش‌بینی کرده است. دولت در بسیاری از حوزه‌ها فعالانه حمایت می‌کند. اگر دولت بخواهد بین اهداف سیاسی و منطقه‌ای و ملاحظات اقتصادی، انتخاب کند، با توجه به وضعیت موجود منطقه و اظهارات گاه و بیگاه ترکیه‌، مطمئنا اولویت با رویکردهای سیاسی- امنیتی خواهد بود و ما شاهد حمایت ترکیه و تحولات منطقه‌ای از عربستان و کشورهای حاشیه جنوبی خلیج‌فارس خواهیم بود.