فروغ کریمی: بررسی‌ها از آمارهای «هزینه- درآمد خانوارهای شهری» که توسط مرکز آمار ایران منتشر می‌شود نشان از این دارد که نیازهای خانوارها به لوازم عمومی زندگی در چند سال اخیر دستخوش تغییر بوده است. بر اساس این آمارها به نظر می‌رسد میل خانوارها به استفاده بعضی از لوازم زندگی از قبیل دوچرخه، رادیو، ضبط و پخش صوت و یخچال کم شده است. در همین حال نقش لوازمی مانند خودروی شخصی، تلویزیون رنگی، رایانه، تلفن همراه و یخچال فریزر پررنگ‌تر شده است.

پدال جای رکاب را گرفت

آمارهای «استفاده خانوارها از لوازم عمده زندگی» در سال‌های ۸۷ تا ۹۳ نشان می‌دهد که وسایل نقلیه شخصی از قبیل خودرو، دوچرخه و موتورسیکلت از جذابیت زیادی بین خانوارها برخوردار است. با این حال آمارها حامل این پیام‌ هستند که امروزه میل خانوارها نسبت به دوچرخه و موتورسیکلت کمتر شده است و کشش روزافزونی به سمت خودرو‌های شخصی دارند. در سال ۸۷ به‌طور کل ۳۴ درصد خانوارها از خودروی شخصی، ۱۹ درصد آنها از موتورسیکلت و ۱۴ درصد آنها از دوچرخه استفاده می‌کردند. این درحالی است که این سهم‌ها در سال ۹۲ به ترتیب ۴۴درصد، ۱۵ درصد و ۱۰ درصد بوده است. حال اگر نگاهی به این ارقام در سال ۱۳۶۱ داشته باشیم، مشاهده می‌شود در آن زمان وسایل نقلیه شخصی در بین خانوارها به این اندازه فراگیر نبود. در سال ۶۱ تنها ۱۵ درصد خانوارها از خودروی شخصی استفاده می‌کردند درصورتی که در سال ۹۲ تقریبا نیمی از خانوارها صاحب خودرو بودند. همزمان با افزایش روزافزون جذابیت خودروی شخصی بین خانوارهای شهری نقش دوچرخه به‌عنوان یک وسیله نقلیه بین خانوارها کمرنگ‌تر شده و با کاهش تقاضا همراه بوده است. در سال ۶۱ دوچرخه تقاضای ۲۲ درصد از خانوارها بود، این رقم به ۲۳ درصد در سال ۸۳ رسید اما پس از آن نرخ کاهشی را در پیش گرفت و در سال ۹۲ به ۱۰ درصد رسید.

مروری بر تقاضای این لوازم در خانوارهای پردرآمد و کم‌درآمد بیانگر آن است که در بین خانوارهای دهک اول موتورسیکلت نسبت به دوچرخه و خودروی شخصی بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد به‌طوری که در سال ۹۲ ، ۱۴درصد خانوارهای در دهک اول از موتورسیکلت استفاده می‌کردند و ۶ درصد آنها از خودروی شخصی و دوچرخه. این درحالی است که در بین خانوارهای در دهک دهم موتورسیکلت نسبت به دوچرخه و خودروی شخصی تقاضای کمتری داشته است. در سال ۹۲، ۸۲ درصد خانوارها خودرو، ۱۴ درصد آنها دوچرخه و تنها۱۰ درصد آنها موتورسیکلت داشتند.

انقراض رادیو و ضبط صوت از خانه‌ها

آمارهای استفاده خانوارها از لوازم صوتی و تصویری نشان از کاهش شدید نیاز خانوارها به رادیو ضبط، ضبط و پخش صوت در سال‌های اخیر دارد. به نظر می‌رسد تلویزیون رنگی توانسته بیشتر نیازهای خانوارها را به سایر لوازم صوتی و تصویری مانند رادیو و ضبط صوت و ویدئو پوشش دهد. در سال ۸۳، ۷۲ درصد خانوارها از انواع ضبط صوت استفاده می‌کردند، این رقم در سال ۸۷ به ۵۳ درصد رسید اما در نهایت در سال ۹۲، ضبط صوت نیاز تنها ۱۳ درصد خانوارها شد. اما در این بین تلویزیون رنگی همچنان در لوازم اکثر خانوارها جای خود را حفظ کرده است. با توجه به آمار می‌توان گفت که امروزه تقریبا در هر خانه‌ای (حتی کم‌درآمدترین خانوارها) تلویزیون رنگی وجود دارد به‌طوری‌که در سال ۹۲ تنها ۲ درصد از خانوارها تلویزیون رنگی نداشته‌اند. آمارها همچنین نشان می‌دهد اگرچه با ورود تلویزیون‌های رنگی، تلویزیون‌های سیاه و سفید به شدت محبوبیت خود را از دست دادند اما هنوز تلویزیون سیاه و سفید در بعضی خانوارها مورد استفاده قرار می‌گیرد. در سال ۶۱، حدود ۶۶ درصد خانوارها از تلویزیون سیاه‌وسفید استفاده می‌کردند، اما این رقم در سال ۸۳،به ۷ درصد، در سال ۸۷ به ۲ درصد و در نهایت در سال ۹۲ به ۵/۰ درصد رسید. علاوه بر ضبط صوت، رادیو نیز از لیست لوازم مورد نیاز زندگی خانوارها در حال رخت بر بستن است و دیگر کارآیی چندانی ندارد. با وجود اینکه در سال ۸۳ رادیو با تقاضای زیاد ۷۲ درصدی مواجه بود، این رقم در سال ۸۷ با افت شدید به ۹ درصد و در سال گذشته به ۶ درصد رسید.

شیوع روزافزون استفاده از تلفن همراه

بررسی آمارها همچنین حاکی از رشد استفاده رایانه و تلفن همراه در بین خانوارها بوده است. در سال ۸۳، حدود ۱۵ درصد خانوارها از رایانه و ۱۷ درصد آنها از تلفن همراه استفاده می‌کردند. با گذر زمان و نیاز روزافزون مردم به اینترنت و ارتباطات، سهم رایانه و به‌خصوص تلفن همراه نیز در لیست لوازم خانگی خانوارها هم بیشتر شد. در سال ۸۷، سهم خانوارهای استفاده‌کننده از رایانه و تلفن همراه به ترتیب ۳۲ و ۷۹ درصد بود. این سهم‌ها در سال ۹۲ نیز به ۳۸ و ۹۴ درصد رسید. این ارقام نشان از محبوبیت روز افزون تلفن همراه در بین مردم در سال‌های اخیر دارد. اگرچه به‌طور کل استفاده از رایانه در سال‌های اخیر زیاد شده اما این کالا همچنان در بین خانوارهای کم درآمد کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. به‌طوری‌که در سال ۹۲، سهم خانوارهای استفاده‌‌کننده از رایانه تنها ۹ درصد بوده است. اما تلفن همراه و همه‌گیر شدن آن قضیه‌ای است که مختص به قشر خاصی نبوده و در بین همه اقشار درآمدی محبوبیت پیدا کرده است. به‌طوری‌که در بین خانوارهای دهک اول سهم خانوارهایی که از تلفن همراه استفاده می‌کنند از ۳۸ درصد در سال ۸۷ به ۷۵ درصد در سال ۹۲ رسیده است. همچنین در خانوارهای دهک دهم این ارقام در سال ۸۷ و ۹۲ به ترتیب ۹۶ درصد و ۹۷ درصد بوده است.

یخچال فریزر به جای یخچال و فریزر

آمارها همچنین نشان می‌دهند که یخچال و فریزر کم‌کم در حال حذف شدن از لوازم خانوارها در منزل هستند و جای خود را به یخچال فریزر می‌دهند. یخچال فریزر که چندی نیست به اقلام عمده زندگی خانوارها در پرسشنامه مرکز آمار اضافه شده در سال‌های اخیر محبوبیت روبه رشدی داشته است. در سال ۸۷ سهم خانوارهای استفاده‌‌کننده از فریزر، یخچال و یخچال فریزر به ترتیب ۲۹ درصد، ۷۱ درصد و ۳۲ درصد بوده اما این سهم‌ها در سال ۹۲ به ترتیب به ۲۳ درصد، ۴۸ درصد و ۵۳ درصد رسیده است.

کاهش محبوبیت لوازم سرمایشی

با نگاهی به سهم خانوارهایی که از لوازم سرمایشی مانند پنکه، کولر گازی و کولر آبی استفاده می‌کنند می‌بینیم این سهم‌ها هر سه در سال‌های اخیر با کاهش همراه بوده‌اند و به نظر می‌رسد این اقلام کمتر مورد نیاز خانوارها بوده است. در سال ۸۳، حدود ۶۲ درصد از خانوارها از پنکه استفاده می‌کردند، پس از آن در سال ۸۷ این سهم به ۴۷ درصد رسید و در سال ۹۲ در ادامه روند نزولی این سهم، ۳۸ درصد خانوارها از پنکه استفاده کردند. با کاهش این سهم‌ به نظر می‌رسد خانوارها این کالا را با کالاهای سرمایشی دیگری مانند کولر جایگزین کرده‌اند اما آمارها حکایت دیگری دارند. در سال ۸۳ سهم خانوارهای استفاده‌‌کننده از کولرهای متحرک ۷ درصد بود. در سال ۸۷، حدود ۴ درصد خانوارها از کولر آبی و ۲ درصد آنها از کولر گازی استفاده می‌کردند اما این سهم‌ها در سال ۹۲ به ترتیب به ۳ و ۲ درصد رسید.

وداع چرخ‌خیاطی از خانه‌ها

در بین سایر لوازم عمده زندگی به نظر می‌رسد نیاز خانوارها به چرخ‌خیاطی کمتر شده است. این درحالی است که نیاز آنها به لوازم‌های دیگر از قبیل اجاق گاز، جاروبرقی و ماشین ظرفشویی هر ساله در حال افزایش است. درسال ۸۳ سهم خانوارهای استفاده‌‌کننده از چرخ‌خیاطی ۶۹ درصد بود، در سال ۸۷ به ۶۴ درصد و در سال ۹۲ به ۵۰ درصد رسید اما اجاق گاز نیز همیشه جزو اقلام ضروری زندگی خانوارها بوده است و تقریبا می‌توان گفت خانه‌ای وجود ندارد که در آن اجاق گاز دیده نشود. جاروبرقی و ماشین لباسشویی نیز تقریبا در دو دهه اخیر نقش پررنگی را در لوازم خانگی مردم بازی ‌کرده‌اند. اگرچه در سال‌های گذشته این نقش در خانوارهای کم‌درآمدتر کمتر بوده اما با گذر زمان نیاز به این کالاها در همه اقشار حتی افراد با درآمدهای پایین بیشتر شده است. سهم خانوارهای استفاده‌‌کننده از جاروبرقی در سال‌های ۸۳، ۸۷ و ۹۲ به ترتیب ۷۱، ۸۴ و ۸۹ درصد بوده است. سهم خانوارهای استفاده‌‌کننده از ماشین لباسشویی نیز از ۵۷ درصد در سال ۸۳ به ۸۲ درصد در سال ۹۲ رسیده است. ماشین ظرفشویی نیز با اینکه هنوز نتوانسته خیلی خود را در لوازم خانگی مردم جا دهد، باز نسبت به گذشته مقبولیت بیشتری پیدا کرده است. سهم خانوارهایی که از ماشین ظرفشویی استفاده می‌کنند از ۲ درصد در سال ۸۷ به ۴ درصد در سال ۹۲ رسیده است.

تغییر الگوی مصرفی در خانه‌های شهری