محمدحسین باقی: آیت‌الله علی سیستانی رهبر عالی شیعیان عراق در سخنانی فساد در ارتش عراق را علت اصلی پیشرفت داعش در شمال این کشور دانست. بسیاری معتقدند این انتقاد موجب فشار بر دولت جهت انجام اصلاحات در مواجهه با بحران‌ها خواهد شد. آیت‌الله سیستانی نسبت به تحولات عراق رویکردی بسیار انتقادی در پیش گرفته است. ایشان اعلام کرد که از زمان حمله آمریکا به عراق و سقوط صدام حسین، پیشروی داعش بدترین بحرانی بود که عراق به آن گرفتار شد. ارتش عراق که دریافت‌کننده ۲۵ میلیارد دلار کمک‌های آموزشی و نظامی آمریکا است در مواجهه با داعش سلاح بر زمین گذاشت و به گفته یکی از مقام‌های ارشد آمریکایی «تمام تلاش‌ها و هزینه‌هایی را که آمریکا صرف ارتش عراق کرده بود بر باد داد». در نهایت پیشروی‌های داعش و قتل عام خبرنگاران غربی موجب مداخله آمریکا در این کشور شد.

آمریکا، نگران است

روی کار آمدن باراک اوباما این امید را در جامعه آمریکا به وجود آورد که در نهایت این کشور از عراق خارج خواهد شد. در سال ۲۰۰۸ و پنج سال پس از ورود نیروهای آمریکایی به عراق، اوباما وعده داد که نیروهای نظامی کشورش را از عراق خارج خواهد کرد. بر همین اساس، ضرب‌الاجلی برای خروج تعیین کرد تا اینکه در سال ۲۰۱۱ این کشور رسما نیروهایش را از عراق خارج کرد اما حدود ۱۵۰۰ نفر در قالب مشاور همچنان در عراق حضور داشتند. با ظهور داعش و به هم ریختن اوضاع عراق و تصرف چند شهر از سوی شبه‌نظامیان داعش، بار دیگر شرایط برای ورود نظامی آمریکا به عراق هموار شد. این بار اما مقام‌های عراقی بودند که درخواست حضور نظامی آمریکا را مطرح کردند. الجزیره به نقل از العبادی ضمن استقبال از حضور نیروهای نظامی جدید آمریکا می‌نویسد که از حضور آمریکایی‌ها «البته با تاخیری که داشتند» استقبال می‌کنیم. با پیشروی داعش در استان الانبار، استاندار این شهر همراه با رهبران قبایل اعلام کردند در صورت عدم مداخله و حضور نظامی نیروهای آمریکایی سلاح بر زمین خواهند گذاشت و فرار را بر قرار ترجیح خواهند داد. این اولین تهدید جدی در نوع خود بود که حضور نظامی آمریکایی‌ها را می‌طلبید. در نهایت، اوباما چندی پیش اعلام کرد که ۱۵۰۰ نیروی نظامی رزمی به عراق اعزام خواهد کرد.

اگر ارتش فاسد نبود...

آیت‌الله سیستانی با اشاره به وضعیت آشفته عراق این پرسش را مطرح کرد که اگر ارتش فاسد نبود چه اتفاقاتی در عراق رخ می‌داد. ایشان افزود: «ما فکر می‌کنیم وخامت اوضاع امنیتی که چند ماه پیش رخ داد می‌تواند پاسخ ما را بدهد. واقعیت ایجاب می‌کند که پست‌های نظامی متفاوت می‌تواند از سوی کسانی که حرفه‌ای، وطن‌پرست، معتقد و شجاع هستند پُر شود؛ افرادی که در انجام وظایف‌شان متاثر از نفوذهای مالی و فردی نباشند.» آیت‌الله سیستانی، که به تعبیر رویترز «یک کلام او به مثابه قانون برای میلیون‌ها نفر است»، افزود: «حتی کوچک‌ترین فساد هم بزرگ تلقی می‌شود.»

طی چند ماه گذشته ایشان آشکارا رهبران و سیاستمداران عراقی را مورد انتقاد قرار داد و اعلام کرد که ستیزها و تفاوت‌های فرقه‌گرایانه‌شان اسباب ضعف عراق بود. نکته آنکه عراق در زمره یکی از تولیدکنندگان نفت اوپک بوده و قرار است تا سال ۲۰۱۷ تولید نفت خود را تا ۱۲ میلیون بشکه در روز افزایش دهد. انتقادهای آیت‌الله سیستانی از ارتش نشان از عمق نگرانی در مورد ثبات عراق دارد. با این حال، حملات هوایی نیروهای ائتلاف تا حدی زیادی مانع پیشروی‌های داعش به سوی کردستان و سایر مناطق عراق شد. به گزارش رویترز، دولت عراق که فاقد ارتشی قدرتمند بود به سوی تسلیح شبه‌نظامیان روی آورد که همین می‌تواند زمینه‌های نارضایتی دوباره در عراق را فراهم سازد چرا که از یکسو می‌تواند علم طغیان را در میان برخی قبایل برافرازد و از سوی دیگر، ممکن است تهدیدی برای دولت آینده در عراق تلقی شود.

***

در پشت دیوارهای بزرگ بتنی و نسبتا ایمن، یک فرمانده کرد در پشت میزی چوبی نشسته و وضعیت در شهرهای پر از درگیری استان صلاح‌الدین در شمال عراق را توصیف می‌کند. او می‌گوید: «در هیچ‌یک از این روستاها کسی نیست. تمام این روستاها خالی هستند.» «تیرانا حسن»، خبرنگار فارن پالیسی این را درست نمی‌داند. او می‌گوید وقتی با همکارم به روستای «ینگیجه» در ۵۰ مایلی جنوب کرکوک (که در کنترل پیشمرگه‌ها است) رفتیم و تا اواخر اوت در دست نیروهای داعش بود، خیابان‌ها پر بود اما نه از ساکنان بلکه از گروهی دیگر.

مردانی که همچون سرباز به نظر می‌رسیدند در خیابان‌های اصلی دیده می‌شدند. تعدادی از آنها با اسلحه‌های AK-۴۷ که از شانه‌هایشان آویزان بود در حال آماده‌باش به سر می‌بردند. خودروهای آمریکایی کنار خیابان پارک شده بود گویی قرار است رژه‌ای برگزار شود. این مردان هیچ نشانه‌ای از ارتش رسمی عراق را با خود ندارند. برخی عینک دودی برچشم و برخی دیگر روی تیشرت‌های خود عکس یک اسکلت را داشتند. تنها زمانی که پرچم خود را از داخل یک ساختمان ایست - بازرسی بیرون آوردند، فهمیدیم آنها کیستند. نکته آنکه، پس از فرار نیروهای ارتش عراق از پیشروی داعش، همین شبه‌نظامیان (اعم از شیعه و سنی) بودند که سلاح در دست گرفته و برای مبارزه با داعش روانه میادین نبرد شدند.

بسیاری از این شبه‌نظامیان با سلاح و تجهیزات نظامی ارسالی از سوی دولت مرکزی در بغداد مسلح شده‌اند. فعالیت‌های این گروه‌های شبه‌نظامی تنها تنش‌های فرقه‌ای موجود در عراق را تشدید خواهد کرد و می‌تواند نزاع شیعی- سنی در عراق را دامن زند. البته نیازی به گفتن نیست که در دوران حکومت اهل سنت در عراق، این شیعیان بودند که متحمل آزار و اذیت‌های فراوان شدند. در حالی که دولت مرکزی عراق عملا هیچ اقتدار رسمی بر شبه‌نظامیان- که قانون خود را دارند- و نیز بسیاری از مناطق دوردست پایتخت ندارد اما برخی از سیاستمداران کلیدی در بغداد با برخی از این شبه‌نظامیان هم پیاله هستند. آنچه در عراقِ آینده نگران‌کننده است همانا قدرت‌گیری شبه‌نظامیان (اعم از شیعه یا سنی) است. با وجود مقادیر فراوانی سلاح که در دست گروه‌های شبه‌نظامی است جمع‌آوری این سلاح‌ها و در نهایت خلع سلاح آنها دشوار خواهد بود. در صورت خلاصی عراق از یورش داعش و دستیابی به امنیت نسبی، چالش بعدی که دولت مرکزی با آن مواجه خواهد بود همانا خلع سلاح شبه‌نظامیان خواهد بود.

***

با وجود اینکه دولت آمریکا متعهد به اعزام ۱۵۰۰ نیروی رزمی به عراق طی ماه آینده شده اما دولت بریتانیا هم اعلام کرد که مربیان بیشتری برای آموزش ارتش عراق در مبارزه با داعش به این کشور اعزام خواهد کرد. با وجود حمایت دولت‌های غربی اما آنچه مهم است نحوه تعامل و تجدید پیمان دولت عراق با قبایلی است که روزگاری در کنار دولت عراق و علیه القاعده می‌جنگیدند اما اکنون دست یاری به داعش داده‌اند.

با این حال، انتقاد آیت‌الله سیستانی از دولت عراق به این معنا است که ۱۱ سال پس از سقوط صدام نه تنها عراق نتوانسته به ارتش و دولتی نسبتا پایدار برسد بلکه آن‌ اندک امنیتی که وجود داشت هم از دست رفته است. ذکر این نکته مهم است که در فقدان دولت و ارتش این حضور آیت‌الله بود که ضامن حفظ یکپارچگی و تمامیت سرزمینی عراق بود. با پیشروی‌های داعش در عراق و فراری شدن نیروهای ارتش عراق باز این نفوذ آیت‌الله بود که مردم و داوطلبان را برای مقابله با داعش به میدان‌های نبرد کشاند. بنابراین، انتقاد آیت‌الله که در نوع خود کم‌نظیر است نشان از عمق فساد در دولت و ارتش عراق دارد. ناظران معتقدند احتمالا شیعیان به تکاپو خواهند افتاد تا در راستای اعمال نظرات آیت‌الله سیستانی، اصلاحاتی را در ساختارهای دولتی و ارتش به وجود‌ آورند. اگرچه عملی شدن این اصلاحات زمان درازی به طول خواهد انجامید چرا که فساد یک شبه شکل نگرفته که یک شبه هم از میان برود. اما رویکرد صریح آیت‌الله سیستانی در قبال دولت و ارتش عراق می‌تواند جرقه‌ای برای اجرا و پیش بردن اصلاحات در این کشور باشد.