پشت پرده علاقه آمریکا به آشتی ایران و عربستان

گروه دیپلماسی- رابطه ایران و عربستان سعودی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی همواره فراز و فرودهای فراوانی را به خود دیده و از کرانه‌های قطع ارتباط تا دیدارهای دوجانبه سطح بالا را تجربه کرده است. در سه دهه گذشته، چندین حادثه و روند، باعث تنش میان ایران و عربستان شده و در ماه‌های گذشته هم توافق احتمالی بر سر برنامه هسته‌ای ایران، باعث ایجاد نگرانی در پادشاهی سعودی شده است. به‌نظر می‌رسد با نشانه‌هایی که در طول ماه‌های گذشته و همچنین هفته‌های اخیر در روابط ۲ کشور بروز کرده است، منجر به گشایش جدیدی در سطح منطقه شود. در این میان عدنان طباطبایی، پژوهشگر دانشگاهی در لندن با توجه به نشانه‌های جدید به بررسی تحولات در روابط بین ایران و عربستان پرداخته است. به گزارش «تابناک»، در حالی که هم کار‌شناسان و هم ناظران سیاسی احتمال می‌دهند توافق ایران و ۱+۵ می‌تواند به‌طور جدی بر منافع سعودی‌ها تاثیر بگذارد، به باور طباطبایی این بحث نباید بر تحولات مهم اخیر سایه بیفکند. دولت جدید ایران هم اراده و هم توان برداشتن گام‌های جدی در سیاست خارجی را دارد.

دولت جدید در ایران همانند دولت‌های قبلی خود را قدرت منطقه‌ای می‌داند؛‌‌ ولی شیوه برخورد دولت جدید در ایران با دولت گذشته تفاوت‌هایی دارد. این دولت تمایلی ندارد کار خود را با تقابل یا تحریک رقبایش پیش برد؛ اشاره به راه‌های برد- برد در سخنان رئیس‌جمهور جدید ایران زیاد است. حمایت رهبری ایران و نیز پشتیبانی مردمی از وزیر خارجه، دست او را برای پیش بردن برنامه‌هایش باز کرده است.

برخلاف ایران که رو به ثبات می‌رود، عربستان در گیجی به سر می‌برد. بحران جانشینی شاه پیر این کشور، نقش مهمی در این میان دارد. شاید انتخاب شاهزاده مقرن بن عبدالعزیز ۶۸ ساله به عنوان ولیعهد و نادیده گرفتن شورای ۳۴ نفره بیعت از سوی شاه این کشور، پاسخی به همین نگرانی باشد. این در حالی است که در مورد توانایی شاهزاده مقرن برای غلبه بر چالش‌های پیش‌رو تردیدهایی هست. برکناری شاهزاده بندر بن سلطان، نشانه دیگری بود که مورد استقبال ایران قرار گرفته است و شاید نشانه‌ای از تغییر در عربستان و به‌ویژه در مساله سوریه باشد؛ هرچند برنامه مشترک شاهزاده نایف و ایالات‌متحده برای مسلح کردن شورشیان سوری به موشک‌های پیشرفته ضدتانک نشانه متناقضی است.

بنا بر این گزارش، عربستان مجبور است اتحادهای منطقه‌ای خود را در همسایگی‌اش نیز تقویت کند؛ البته به تازگی افزون بر اختلافات با قطر، برخی مقامات سابق شورای همکاری که اهل عمان هستند از ایجاد توازن در برابر عربستان از طریق همکاری با ایران در حوزه‌های انرژی، تجاری و امنیتی سخن گفته‌اند. این در حالی است که حتی در اوج اظهارات تحریک‌آمیز محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور سابق ایران، نظرسنجی‌ها نشان می‌داد که جوانان منطقه با فاصله‌ای بسیار، رژیم صهیونیستی (۷۱ درصد) و ایالات‌متحده (۵۹ درصد) را خطر مهم‌تری از ایران (۱۸ درصد) می‌دانستند. به همین سبب است که همکاری با ایران می‌تواند هزینه کمتری نسبت به اتکای به ایالات‌متحده یا پیگیری همکاری با اسرائیل داشته باشد.

بسیاری از اعضای دولت روحانی در دولت‌های هاشمی و خاتمی نیز مسوولیت داشته‌اند که در آن دوره روابط ایران و عربستان بسیار بهبود یافت. هم‌اکنون اظهارات زیادی درباره تلاش برای اصلاح روابط دو طرف وجود دارد. بهبود روابط ایران و عربستان می‌تواند بر مسائل عراق، سوریه، افغانستان، بحرین، یمن و پاکستان نیز تاثیر بگذارد. طباطبایی سپس به مواردی از اقدامات دولت سعودی در مقابله با جریان اخوان‌المسلمین و افراطی‌گرایی در میان اهل سنت می‌پردازد و آن را پلی برای امکان همکاری با ایران می‌داند و سپس نقش ایالات‌متحده در نزدیک شدن ایران و عربستان سعودی را بررسی می‌کند.

او با در نظر گرفتن احتمال کاهش نقش ایالات‌متحده در منطقه و تلاش برای سپردن امور به کشورهای منطقه به بررسی اهداف ایالات‌متحده در حمایت از نزدیک شدن ایران و عربستان از زبان‌ گری سیک، کار‌شناس مسائل ایران در شورای امنیت ملی آمریکا در دولت‌های فورد، کار‌تر و ریگان می‌پردازد. از نگاه او، مهم‌ترین خواسته ایالات‌متحده و هر دولت مسوول دیگری در منطقه، این است که تلاش خود را معطوف به حل مشکلات منطقه کنند؛ این به آن معنا است که ایران رفتار متحدان خود را آرام و روابط بهتری با اعضای شورای همکاری ایجاد کند و در مقابل عربستان از سیاست‌های غیرعقلانی خود دست بردارد.

از نگاه سیک روشن است که نباید انتظار داشت این اتفاق به سرعت بیفتد. وقتی این مساله عملی شود، تقریبا تداعی‌کننده روابط استراتژیک دو طرف در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۹۰ میلادی خواهد بود. به باور سیک برای کاهش بدبینی عربستان به این روند باید هم این کشور در تصمیم‌گیری‌های مهم در مورد منطقه سهیم شود و هم پیوسته به عربستان اطمینان داده شود که حساسیت منافع آن لحاظ می‌شود.

موضوع تمایل آمریکا به بهبود روابط ایران و عربستان در منابع دیپلماتیک نیز انعکاس پیدا کرده است. پیش‌تر منابع نزدیک به خاندان آل‌سعود مدعی شده بودند که پادشاه عربستان به پیشنهاد رئیس‌جمهور آمریکا سیاست جدیدی در قبال ایران اتخاذ کرده و تاکنون سه دور مذاکره میان ریاض و تهران با حضور یوسف الادریسی جانشین بندر بن سلطان در دستگاه اطلاعات عربستان، برگزار شده است.

روزنامه لبنانی الدیار به نقل از منابع دیپلماتیک مدعی شده بود که تمایل اخیر سعودی‌ها برای گشایش در برابر ایران و حمایت از آنچه این منابع آن را «جریان معتدل به ریاست حسن روحانی» نامیدند، بر اساس توصیه باراک اوباما رئیس‌جمهوری آمریکا است.

السفیر دیگر روزنامه لبنانی نیز از برگزاری سلسله نشست‌هایی میان مسوولان ایرانی و عبدالرحمن الشهری سفیر عربستان در تهران به‌منظور فراهم کردن مقدمات سفر ظریف به ریاض خبر داده بود؛ چراکه پیش از این وزیر خارجه ایران قصد سفر به عربستان را داشت. به گفته این منابع از زمان انتصاب الشهری، سفیر جدید عربستان در تهران در فوریه گذشته تا به حال، نشست‌های دوره‌ای میان او و مسوولان ایرانی برگزار شده است.

سفیر عراق در آمریکا نیز بر این عقیده است که از سرگیری روابط تهران- ریاض تاثیر بارزی بر سوریه خواهد داشت که به‌طور غیرمستقیم عراق را نیز تحت‌تاثیر خود قرار داده است. در این مورد روابط ایران و عربستان در مقایسه با از سرگیری روابط ایران و آمریکا تاثیرگذارتر خواهد بود؛ زیرا تهران و ریاض ۲ بازیگر اصلی در صحنه سوریه به شمار می‌روند.

اما تمایل به بهبود روابط ۲ کشور چندان هم بی‌حاشیه نیست. چند روزی است که یک بوسه بر پیشانی هاشمی رفسنجانی از سوی سفیر جدید عربستان در ایران برای وی دردسرساز شده است و توییت نویس‌های ایرانی و سعودی به انواع مختلف، به این بوسه می‌پردازند.

نخستین این انتقادها به این مصافحه، از سوی سعودی‌ها در توئیتر آغاز شد. سعودی‌ها در توییت‌های خود از ملاقات گرم سفیر جدیدشان با یکی از عالی‌ترین مقامات کشور رقیبشان انتقاد کردند. برخی از خبرگزاری‌های داخلی هم به سرعت توئیت‌های سعودی‌ها را به فارسی ترجمه کردند و از قول آنان نوشتند چرا باید سفیر ما با مقامات حکومتی که از بشار اسد حمایت می‌کند این‌گونه دوستانه ملاقات کند و در این میان تصاویری از کشته شدگان سوری را با تصویر بوسه سفیرشان بر پیشانی آیت‌الله منضم کردند و این ملاقات را زیر سوال بردند.

در ایران اگرچه روزنامه‌های اصلاح‌طلب به استقبال دیدار هاشمی و عبدالرحمن الشهری در ایران رفتند، اما برخی از رسانه‌های اصولگرا به انتقاد از این دیدار گرم پرداختند. دیداری که در آن سفیر عربستان مواضع رفسنجانی در قبال عربستان سعودی را ستود و از وی دعوت کرد که به ریاض سفر کند.

اما آنچه در این میان تا حدی به حاشیه رفته نقش هاشمی رفسنجانی در روابط ۲ کشور است. هاشمی رفسنجانی همواره بر جلوگیری از ایجاد تنش‌های بیشتر با سعودی‌ها تاکید دارد و می‌گوید که اگر این ۲ کشور بتوانند مسائل دنیای اسلام را با همدیگر هماهنگ کنند، کمتر فتنه‌ای در دنیای اسلام به وجود خواهد آمد.