سمانه جعفری

بازارهای مهم مالی و بورس‌های مهم دنیا این روزها شاهد بحرانی است که نه تنها در ایالات متحده به بخش‌های مختلف اقتصاد سرایت کرده است بلکه در ابعاد وسیعی بازارهای مهم مالی دنیا نیز از پس‌لرزه‌های پرقدرت آن در امان نمانده است. سرچشمه بحران که از موسسات مالی بخش مسکن آغازیون گرفت، سهام آنها را در بورس با افت شدید همراه کرد و این امر باعث سقوط آزاد شاخص بورس نیویورک و بقیه بورس‌ها را باعث شد. این بحران‌های مالی و بانکی رابطه‌ای را که ناظران بانکی آن را به صورت «مدیریت ریسک= بانکداری» مطرح می‌کنند دوباره در سطح وسیع به صحنه آورده است که ریسک اعتبارات، ریسک نقدینگی، ریسک نرخ ارز، ریسک عملیاتی، ریسک نگول و ریسک .... که موسسات مالی را شکننده می‌‌کند اگر به درستی مدیریت نشود بازاراهای مالی و پولی می‌توانید با همه فایده خویش اقتصادها و سرمایه مردم را به نابودی بکشانند.

مدیریت ریسک در بانک‌ها

موسسات مالی و بانک‌ها نمی‌توانند خود را از ریسک‌هایی که در معرض آنها قرار دارند دور نگه دارند چرا که در دنیای رقابتی امروز این بنگاه‌ها که بر مبنای عقلانیت اقتصادی به دنبال حداکثرسازی سود خویش و بیشتر کردن «ارزش» بنگاه خود هستند تا سهامداران و ذی‌نفعان خود را راضی نگه دارند باید با درایت به استقبال ریسک‌ها بروند تا «مزیت نسبی» بانک خویش را در صحنه رقابت و فعالیت از دست ندهند و مطمئن شوند که مدیریت کارای بانکی، امروزه یعنی قیمت‌گذاری درست ریسک‌ها و مدیریت آنها. بررسی و تحلیل کم‌وکیف ریسک‌ها در بانکداری امروز و پاسخگویی هر کدام از عناصر اثرگذار در فرآیند حاکمیت شرکتی بانک‌ها یعنی سهامداران، هیات عامل، مدیران اجرایی، حسابرسان داخلی و خارجی برای اداره و هدایت وجوه مردم و انجام وظایف واسطه‌گری مالی حیاتی است.

در سال‌های اخیر، فناوری‌ و ابداعات مالی و پیوستگی و وابستگی شبکه جهانی بانکداری و متنوع شدن ابزارها و محصولات مالی به بانک‌ها اجازه داده است تا دسترسی خود را به وجوه، سرعت و وسعت بخشند.

گرچه بازارهای مالی وسعت چشمگیری داشته‌اند و فرصت ارائه خدمات بیشتر و بهتر برای بانک‌ها و امکان طراحی برای محصولات جدید برای آنها پیدا شده است باید توقع داشت که دامنه ریسک‌ بانک‌ها هم دچار تحول و تغییرات اساسی شده باشد.

برای مثال همبستگی بین انواع مختلف ریسک‌‌هایی که بانک‌ها با آنها مواجه‌اند چه آنهایی که مختص یک بانک خاص هستند و چه آنهایی که سیستم بانکی را هدف قرار می‌دهند، مدیریت ریسک را در این موسسات حساس مالی و پولی پیچیده‌تر کرده است. قدرت سرایت عجز و ناتوانی بانک‌ها به یکدیگر و قدرت تخریبی آنها در اقتصاد ملی وقتی مشکلات آنها به بحران تبدیل می‌شود که اکنون دنیا شاهد و گویای آن است که مدیریت و کنترل ریسک‌ها از مهمترین ابزارهای مدیریت دارایی‌ و بدهی‌ در بانک‌ها و غنی‌سازی عنصر حیاتی رابطه بانک و مشتریان یعنی «اعتماد» بین آنها است.

بانک‌ها همانطور که اشاره شد با ریسک‌های گوناگونی مواجه هستند. به طور کلی نظام بانکی کشورها با چهار دسته ریسک سر و کار دارند: ریسک مالی، عملیاتی، کسب و کار و رخدادها. ریسک مالی بانک‌ها به نوبه خود شامل دو نوع ریسک می‌شود: ریسک‌های محض یا خالص (شامل ریسک‌هایی چون، ریسک نقدینگی، اعتبار و توان مالی و کفایت سرمایه) که عدم مدیریت درست آنها بانک و مردم را با زیان‌های جبران‌ناپذیر مواجه می‌کند. نوع دوم ریسک‌های سفته‌بازانه است بدین معنی که چون بر پایه آربیتراژ مالی بنا شده‌اند به عبارت دیگر چون از تفاوت مکانی و زمانی قیمت‌های ابزار مالی و دارایی‌ها بهره می‌گیرند اگر آربیتراژ درست و سازگار با روند بازار باشد سودده وگرنه زیان‌ساز است. ریسک‌هایی چون ریسک نرخ بهره و یا ارز و قیمت بازار که بدان ریسک موقعیت هم می‌گویند از این دسته‌اند.

اگر بخواهیم بحث مدیریت ریسک در بانک‌ها را کاربردی‌تر پیگیری کنیم لازم است از دو مقوله، آن هم در حد تعاریف مفهومی یاد کنیم: اول نگرش به مدیریت ریسک بانکی از زاویه حاکمیت شرکتی، دوم ابزارهای تحلیل بانک‌ها بر پایه ریسک‌ها.

از دیدگاه حاکمیت شرکتی در بانک‌ها که بیشتر به بعد ریسک مالی و عملیاتی مربوط می‌شود، غنی‌سازی عنصر مسوولیت‌پذیری بانک‌ها مطرح است.

طیف ریسک‌ها در بانکداری

ریسک‌هایی که بانک‌‌ها با آن مواجه‌اند:

ریسک‌های رخدادهای سیاسی، مسری بودن بحران‌ها، بحران‌های بانکی و مالی و سایر عوامل برون‌زا.

ریسک‌های کسب و کار

سیاست‌های کلان، زیربناهای مالی، زیربناهای حقوقی، بدهی‌های قانونی، رعایت قوانین و مقررات، شهرت و وکالت وجوه مردم و ریسک کشور.

ریسک‌های عملیاتی

کلاهبرداری داخلی، کلاهبرداری خارجی، ایمنی کل کار و کارمندان، مشتریان، محصولات و خدمات تجاری، خسارت به دارایی‌های فیزیکی، نقص در سیستم کسب و کار یا ریسک تکنولوژی، اجرا و فرآیند مدیریت.

ریسک‌های مالی

ساختار ترازنامه، ساختار صورتحساب درآمد/سوددهی، کفایت سرمایه، اعتبارات، نقدینگی بازار، ارز.

عوامل مهم شرکت کننده از دیدگاه آن در مدیریت ریسک بانک‌ها عبارتند از:

- ناظران قانونی و مدیران: نقش مهم آنها آن است که با تدوین چارچوبی اجرایی مدیریت ریسک را تسهیل و امکان‌پذیر سازند. چگونه؟ با خلق محیطی سالم که بتوانند بر سایر عناصر کلیدی بانک و ایفای درست نقش آنها موثر باشند.

- سهامداران: مسوولیت به کار گماردن مدیران شایسته را دارند تا مطمئن شوند که مدیران و کارکنان بانک سرمایه آنها در جهت منافع خود به کار نمی‌گیرند یا به علت عدم آگاهی از مدیریت ریسک منابع آنها را در پروژه‌های کم بازده و پرخطر به کار نمی‌اندازند.

اینجا است مشخص می‌شود که انتخاب هیات عامل بانک، توسط سهامداران در اداره و هدایت و سلامت بانک چقدر می‌تواند کارساز باشد.

- مدیران اجرایی: علاوه بر تخصص باید اخلاق حرفه‌ای را در حد کمال رعایت نمایند. اینجا علم و تجربه حرف اول را می‌زند.

- کمیته حسابرسان: چه در بعد داخل سازمان و چه خارج از آن عوامل اصلی مدیریت ریسک هستند.

- مشتریان و مردم: اطلاعات مالی به شفاف‌ترین وجه باید در تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران قرار گیرد. این ممکن نیست مگر این که اطلاعات پالایش شده متخصصان مالی، در دسترس عموم قرار گیرد.

نقش رسانه‌های اقتصادی و مالی در این راستا بسیار اهمیت دارد. از نقش مشاوران مالی و اقتصادی و موسسات رتبه‌بندی در این باره نباید غافل ماند.

از نظر ابزار تحلیل و ارزیابی بانک‌ها بر پایه ریسک تحقیقات همایش یا میدانی یعنی به کمک پرسشنامه‌های خاص که توسط متخصصان امر تهیه شده می‌توان به اهداف مدیریت ریسک دست یافت.

پرسشنامه‌ها باید تصویری کلی و جامع از سیاست‌های بانک و چگونگی اعمال آنها به دست دهد.

پرسشنامه‌ها را می‌توان براساس محورهای زیر تدوین کرد:

- نیازمندی‌های توسعه نهادی بانک

- دیدگاه کلی نسبت به بخش مالی و مقررات بانک

- دیدگاه کلی نسبت به بانک (از نظر ساختار تاریخی و سازمانی آن)

- سیستم حسابداری، سیستم اطلاعات مدیریت (MIS) و کنترل‌های داخلی

- فناوری اطلاعات (IT)

- حاکمیت شرکتی در بانک یعنی از دیدگاه بازیگران اصلی و پاسخگویی هر کدام آنها

- مدیریت ریسک مالی شامل مدیریت دارایی - بدهی سوددهی بانک و ریسک اعتباری

به علاوه فهرست‌وار باید گفت وجود ابزارهایی چون:

- جداول داده‌‌های مالی و بانکی به عنوان نهاده

- گزارش خلاصه ستانده‌ها

- تحلیل نسبت‌های مالی و بانکی

- نمودارها

همه می‌تواند در یک چارچوب علمی و عملی جامع، بانک را از زاویه ریسک و مدیریت آن تحلیل و ارزیابی نمایند تا بانک‌ها بتوانند به عنوان یک بنگاه مالی هم سوددهی و هم حقوق سهامداران و مشتریان خود را تامین نمایند و نقش حساس خود را برای اقتصاد کشورها

ایفا کنند.