بورس‌بازی از دید اسلام
یکی از مهم‌ترین وظایف دولت‌ها فراهم کردن زمینه‌های لازم جهت کمک به انباشت سرمایه جهت رشد و شکوفایی اقتصادی است. از جمله اقداماتی که دولت‌ها می‌توانند انجام دهند، ایجاد بازارهای سرمایه است که از آن جمله می‌توان به بازارهای اوراق بهادار اشاره کرد.
یکی از مهم‌ترین وظایف دولت‌ها فراهم کردن زمینه‌های لازم جهت کمک به انباشت سرمایه جهت رشد و شکوفایی اقتصادی است. از جمله اقداماتی که دولت‌ها می‌توانند انجام دهند، ایجاد بازارهای سرمایه است که از آن جمله می‌توان به بازارهای اوراق بهادار اشاره کرد.
پیدایش بورس
واژه بورس از نام‌خانوادگی شخصی به نام واندر‌بورس اخذ شده است که در اوایل قرن ۱۵ در شهر بروژ بلژیک زندگی می‌کرده است و صرافان در مقابل خانه او جمع می‌شدند و به دادوستد می‌پرداختند. نام او بعدها به اماکنی اطلاق شد که محل دادوستد پول، کالا و اسناد تجاری بوده است. تشکیل اولین بورس اوراق بهادار در سال ۱۴۶۰ میلادی روی داده است. در این سال در شهر آنورس بلژیک که موقعیت تجاری قابل ملاحظه‌ای داشته است، اولین بازار متشکل سرمایه به‌وجود آمده است. این پیشینه تاریخی بی‌شباهت به سابقه ایجاد بانک نیست، زیرا در این مورد هم افرادی جهت مبادلات پولی روی نیمکت‌های قدیمی و سنتی اروپایی می‌نشستند و به دادوستد می‌پرداختند و به همین دلیل هم بود که بعدها نام بانک از همین لغت «بنک» به مفهوم نیمکت اخذ شد.
اولین بورس اوراق بهادار جهان در اوایل قرن 17 در شهر آمستردام تشکیل شد و کمپانی معروف هند شرقی سهام خود را در آن عرضه کرد. اولین بورس معتبر دنیا بورس لندن است که در سال 1801 با عضویت 500 نفر و انتشار 4هزار سهم 50پوندی افتتاح شد.
سومین بورس معتبر دنیا در اواخر قرن ۱۸ در نیویورک تاسیس شد. این بورس از لحاظ حجم معاملات و اهمیت در بازار سرمایه آمریکا مقام اول را دارد و حتی در حال حاضر نیز می‌توان عنوان کرد که بزرگ‌ترین بازار سرمایه دنیا نیز بورس نیویورک است. این بازار در خیابان معروف وال‌استریت و در محوطه‌ای زیر درخت نارون بزرگی تاسیس شده است. از سایر بورس‌های معتبر دنیا می‌توان به بورس توکیو اشاره کرد. نکته قابل ملاحظه در خصوص این بازارها این بوده که درست در هنگام جهش معاملات بورس و پا گرفتن آن، دول اروپایی نظیر انگلستان، آلمان و سوئیس قوانین و مقررات ناظر بر فعالیت‌های این نهاد را وضع کردند و قبل از اینکه امنیت سرمایه‌گذار به خطر بیفتد ضمانت اجرایی قانون وضع شد تا از هرگونه تقلب در معاملات و پایمال شدن حقوق سهامداران جلوگیری شود.
بورس اوراق بهادار چه مکانی است؟
بورس اوراق بهادار به معنی یک بازار متشکل و رسمی‌سرمایه است که در آن خرید و فروش سهام شرکت‌ها یا اوراق قرضه دولتی یا موسسات معتبر خصوصی تحت قوانین و مقررات خاص انجام میشود. مشخصه مهم آن حمایت قانون از صاحبان پس‌انداز و سرمایه‌های راکد و الزامات قانونی برای متقاضیان سرمایه است.
این بازار از سویی مرکز جمع‌آوری پس‌انداز و نقدینگی بخش‌خصوصی به منظور تامین مالی پروژه‌های بلند مدت است و از سوی دیگر مرجع رسمی و مطمئنی است که دارندگان پس‌انداز‌های راکد می‌توانند محل به نسبت مناسبی برای سرمایه‌گذاری جست‌وجو کرده و از سود حاصل از آن برخوردار شوند.
سابقه ایجاد بورس در ایران
فکر اصلی ایجاد بازار اوراق بهادار در تهران به سال 1315 بازمی‌گردد. در این سال یک کارشناس بلژیکی و یک کارشناس هلندی به منظور ارزیابی و بررسی در مورد تهیه و تنظیم مقررات قانونی ناظر بر فعالیت بورس اوراق بهادار به ایران آمدند اما مطالعات ایشان مصادف با جنگ دوم جهانی شد و متوقف شد. پس از کودتای 28 مرداد 1332 در سال 1333 ماموریت تشکیل بازار بورس به اتاق بارزگانی، وزارت بازرگانی و بانک مرکزی محول شد که پس از 12 سال تحقیق و بررسی، در سال 1345 قانون و مقررات تشکیل بورس اوراق بهادار تهران تهیه و در اردیبهشت سال 1345 به تصویب مجلس شورای ملی رسید، اما به دلیل آمادگی محافل صنعتی و بازرگانی کشور در بهمن 1346 فعالیت خود را آغاز کرد. جدول «شماره 1» خلاصه‌ای از وضعیت بورس تهران را قبل از انقلاب نشان می‌دهد.
لازم به ذکر است که با توجه به عدم تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا در آن زمان، اوراق قرضه و اسناد خزانه سهم بزرگی را در رونق نسبی بورس در قبل از انقلاب داشته است. طی سال‌های آغازین فعالیت بورس یعنی سال ۱۳۴۶ تا سال ۱۳۵۷ آمارهای زیر ثبت شده است:
الف - تعداد شرکت‌های پذیرفته شده از 6 شرکت با سرمایه 6/2 میلیارد ریال به 102 شرکت با سرمایه 230میلیارد ریال رسیده است.
ب - حجم معاملات از ۱۵میلیون ریال به ۱۵۰میلیارد ریال در کل دوره رسیده است.
علت اصلی افزایش حجم معاملات طی این دوره وجود اوراق قرضه دولتی و اوراق قرضه اصلاحات اراضی و افزایش آهنگ رشد تولید ناخالص داخلی و ارزش افزوده بخش صنعت بوده است.اما با وقوع انقلاب در سال 57 و جنگ عراق علیه ایران در سال 59 بورس تهران به رکود کشیده شد که این رکود تا سال 1368 ادامه داشت. حجم معاملات طی سال‌های 1361 - 1358 به شرح جدول شماره 2 است.
در تابستان ۱۳۶۸ قطعنامه ۵۹۸ امضا شد و با توجه به امیدها و پیش‌بینی‌های موجود در برنامه اول جرقه‌هایی در رونق بورس تهران زده شد و در قانون اول تجدید فعالیت بورس تهران مورد تاکید قرار گرفت، به گونه‌ای که طی آبان ۶۸ تا خرداد ۷۱ معاملات بورس و قیمت سهام شرکت‌ها به شدت افزایش یافت و رابطه منطقی بین سودآوری و قیمت سهام قطع شد. بنابراین دوباره آهنگ سقوط بازار از سال ۷۱ شروع شد. در جدول شماره ۳ ارزش معاملات بورس از سال ۱۳۴۶ تا سال ۱۳۷۴ ارائه شده است:
وضعیت بورس تهران در مقایسه با برخی بورس‌های معتبر دنیا
به لحاظ ارزش جاری سهام شرکت‌های عضو، تا پایان ۱۹۹۵میلادی کشور آمریکا با ۹۹۶/۵۶۸/۹میلیون دلار رتبه اول، ژاپن با ۷۸۳/۴۸۱/۳میلیون دلار رتبه دوم و انگلستان با ۳۵۱/۲۲۸/۱میلیون دلار رتبه سوم و ایران با ۳۸۱۵میلیون دلار رتبه بیست‌وچهارم را کسب کرده و نکته قابل توجه اینکه رتبه ایران پایین‌تر از کشورهایی نظیر اردن، ترکیه، پرتغال و فیلیپین بوده است. به لحاظ ارزش سهام مبادله شده تا سه ماهه اول ۱۹۹۵، بورس نیویورک، لندن و توکیو رتبه‌های اول تا سوم و بازار بورس تهران رتبه بیست و چهارم را کسب کرده است.
به لحاظ تعداد شرکت‌های عضو تا پایان مارس 1995 به ترتیب هند، انگلستان و آمریکا رتبه‌های اول تا سوم و ایران رتبه بیست و چهارم را کسب کرده است. به لحاظ نسبت ارزش جاری سهام به تولید ناخالص داخلی کشور، مالزی با نسبت 6/3، اردن با 9/1، انگلستان با نسبت 3/1 بالاترین رتبه‌ها را داشته‌اند و ایران طی این دوره با 4/53میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی و 3/1میلیارد دلار ارزش بازار و نسبت 1/0رتبه هیجدهم را کسب کرده است.
بورس‌بازی از دیدگاه اسلام
از نظر لغوی بورس‌بازی به مفهوم تامل، تصور، حدس و گمان، پیش‌بینی قمار و سفته بازی است. از نظر اصطلاحی به معنی به خطر انداختن کالا یا سرمایه در مواجهه با شرایط عدم اطمینان است که به‌طور معمول تصمیم‌گیری در این شرایط با حدس و گمان صورت می‌گیرد. در این اصطلاح بورس‌بازی نوعی فعالیت اقتصادی بوده که با هدف دستیابی به سود از طریق پیش‌بینی تغییرات قیمت سهام انجام می‌گیرد. انگیزه اصلی بورس‌بازان کسب سود به هر طریق ممکن است. همچنین از این دیدگاه بورس‌بازی نوعی فعالیت است که بورس‌باز دارایی سهام را بدون قصد نگهداری و با پذیرش ریسک خریداری کرده و به دنبال کسب سود از ما به تفاوت قیمت در کوتاه‌ترین زمان ممکن است.
ماهیت بورس‌بازی
بورس‌بازی به دو نوع تقسیم میشود، بورس‌بازی اعتراض آمیز که نوعی از بورس‌بازی است که با شریعت اسلامی‌سازگار نیست و بورس‌بازی غیراعتراضآمیز که با شریعت اسلامی سازگار است. همچنین سرمایه‌گذاران در این بازار به دو دسته تقسیم می‌شوند، بورس‌بازان منطقی و عقلایی کسانی هستند که با بررسی دقیق وضعیت صورت‌های مالی شرکت‌های مورد نظر اقدام به فعالیت بورس‌بازی می‌کنند که در مجموع برای شرایط اقتصاد هر جامعه ای مفید است و بورس‌بازان غیر منطقی و غیر عقلایی که افرادی هستند که بدون بررسی دقیق صورت‌های مالی شرکت‌های مورد نظر اقدام به فعالیت بورس‌بازی کرده و گاهی اوقات برنده و گاهی اوقات بازنده هستند. از دیدگاه «سامئلسون» اقتصاد دان مشهور آمریکایی این گروه به بورس‌بازان ساعت به ساعت بازار سهام معروف هستند. گاهی اوقات فعالیت این گروه را بورس‌بازی کورکورانه قلمداد می‌کنند و تنها کاری که این گروه انجام می‌دهند بررسی و مطالعه قیمت‌ها است و گاهی اوقات مبنای تصمیم گیری آنان شایعات بازار است. واقعیت بازار سهام مدرن هم این است که بورس‌بازی کورکورانه بیشتر از بورس‌بازی منطقی است. در حقیقت بورس‌بازان به طور فعال و گسترده باید مشغول
خرید و فروش سهام باشند. سود حاصله از تغییرات قیمت با سود حاصله از طریق تقسیم سود از طریق سود تقسیمی شرکت‌ها متفاوت است. هدف اصلی سرمایه‌گذاران پویا کردن بازار و افزایش قدرت نقدشوندگی سهام است، بنابراین گفته میشود بورس‌بازان تنها در پی کسب سود حاصل از قیمت‌ها هستند.
بورس‌بازی از دیدگاه استاد شهید مرتضی مطهری
استاد مطهری دو عامل را منشا ارزش می‌داند: اول ارزش هر شئ ناشی از اثری است که برآن شئ مترتب است و دوم ندرت و تحت انحصار بودن شئ. وی در خصوص نوسانات ارزش یا قیمت هر چیز از طریق عرضه و تقاضا عقیده دارد که مالیت و ارزش و قیمت نوسان پیدا می‌کند که ارتباطی به مفید بودن ندارد، چرا که مفید بودن شئ با نوسانات عرضه و تقاضا تغییری نمی‌کند، ولی در ارزش و قیمت آن شئ تاثیر دارد، بنابراین قیمت نماینده ارزش است که براساس عرضه و تقاضا تعیین میشود و انجام معاملات سهام در بورس و سود بردن از نوسانات قیمت با توجه به اینکه عرضه و تقاضا تعیین‌کننده ارزش است، مانعی نداشته و درآمد حاصله مشروع است، چرا که افزایش قیمت سهام تحت مالکیت وی تحقق یافته است، بنابراین مالک مال و افزایش قیمت آن نیز برای ایشان است و مشروع.
بورس‌بازی از دیدگاه سید موسی صدر
سید موسی صدر اعتقاد دارد که ارزش هر چیز به دو عامل بستگی دارد، نیاز اقتصادی به آن چیز و فراوانی آن در طبیعت.
وی اعتقاد دارد که عامل تعیین‌کننده هر چیز توسط عرضه و تقاضا تعیین میشود که به معنی وسیع کلمه ارزش را معین می‌کند.
همانطور که ملاحظه میشود نظر ایشان با نظر استاد مطهری یکی بوده، بنابراین با توجه به اینکه ارزش سهام همان قیمت سهام است که آن‌هم توسط عرضه و تقاضا تعیین میشود، از این حیث درآمد حاصله از محل فروش قیمت سهام مشروع است.
بررسی بورس‌بازی از قاعده اکل مال به باطل
در خصوص این قاعده می‌توان به آیه شریفه «لا تاکلوا اموالکم بینکم بالباطل الا ان تکون تجاره عن تراض منکم» استناد کرد. در این خصوص خرید سهام معامله‌ای تجاری است که با رضایت طرفین صورت گرفته و فروش آن نیز مصداق بیع و تجارت عن تراض است. ولی برخی اشکال می‌گیرند و عنوان می‌کنند که چون سودی که عاید فرد شده بابت آن کاری صورت نگرفته مصداق اکل مال به باطل است که البته صحیح نیست، زیرا طبق قواعد زبان عربی باء در آیه شریفه یا سببیت است یا مقابله. طبق تفاسیر موجود اگر باء سببیت باشد آیه به این شکل معنی میشود: اموالتان را میان خود به باطل نخورید و اگر باء مقابله باشد به این شکل معنی میشود: اموالتان را میان خود در مقابل امر باطل نخورید.
در این صورت آیه شریفه شامل معاملاتی میشود که در آنها کسی مال را از دیگری تملک می‌کند و در مقابل آن عوض ارزشمندی به صاحب مال ندهد. در خرید و فروش سهام دو معامله مستقل صحیح صورت می‌گیرد که هر یک از این دو معامله برابر آن عوض ارزشمندی که همانا مالکیت سهام است، تملک شده است. منشا سود اگر افزایش قیمت سهام باشد، چون افزایش قیمت در ملک وی صورت گرفته حق اوست زیرا مالک عین، مال مالیت و افزایش ارزش نیز است.
بررسی غرر و مطابقت با بورس‌بازی
غرر از نظر لغوی به معنای خطر و در معرض هلاکت افتادن است. از نظر اصطلاحی به معنی جهالت موضوع معامله از نظر مقدار، تعداد، وزن و... و یا اوصاف جنس است. بنابراین اگر فقط صفت چیزی که به‌دست آمده مجهول باشد غرر نیست.
در اصطلاح فقهی نیز معامله ای غرری است که مبیع یا ثمن دربیع یا معوض در هر معامله معاوضی در معرض خطر باشد یعنی این که احتمال نابودی آن به صورت عرفی مورد توجه عموم باشد.
غرر از نظر حقوقی نیز به مفهوم آن است که اگر کسی عقدی منعقد کند و به یکی از جهات کعامله جاهل باشد و از ناحیه آن جهل به او خسارت و ضرری وارد شود، آن عقد غرری بوده و باطل است. بنابراین غرر نقطه مقابل شفافیت و معلوم بودن است که در همه معاملات طرفین قصد دارند اطلاعاتی را که در اختیار دارند در اختیار همدیگر بگذارند و با حسن نیت اقدام کنند که در معاملات غرری بر عکس این قضیه حاکم است. بنابراین علم به وجود عوضین شرط صحت معامله است. در معاملات بورس‌بازی، خریدار و فروشنده باید نوع سهام و قیمت آن را به‌طور کامل بدانند که چنین چیزی در بازار سهام موجود است و حاکم است.
همچنین علم به مقدار و جنس و صفت و عوضین شرط صحت معامله است. در معاملات سهام چنین معامله‌ای مستلزم وجود اطلاعات کامل و لازم است که این امر هم در بازار سهام وجود دارد. از طرف دیگر علم به قدرت تسلیم و تسلم که شرط صحت معامله است که این امر در بازار سهام از طریق اعمال حساب طرفین صورت می‌گیرد پس این امر نیز در بازار سهام نیز رعایت میشود. بنابراین در بازار سهام قیمت باید منعکس‌کننده کلیه اطلاعات باشد و به عبارتی بازار کارا باشد و اگر این طور نباشد افراد بر اساس حدس و گمان اقدام به خرید و فروش سهام می‌کنند. پس اطلاعات عاملی است که بورس‌بازی را از فعالیت غرری متمایز می‌سازد و عدم وجود اطلاعات کامل و کافی باعث میشود که حد و مرز بین بورس‌بازی و معاملات غرری کم شود. از این دیدگاه اگر در بازار مالی، معامله‌گران بازار گرمی کنند و اوراق خور را مدح کنند و یا علیه اوراق دیگران تبلیغات منفی انجام دهند، آنگاه این معامله در شرایط جهل طرف مقابل صورت گرفته و همان‌طوری‌که در بالا اشاره شد از دیدگاه اسلامی‌این نوع معامله صحیح نیست و درآمد حاصله نیز مشروع نیست. دلالی و واسطه گری مالی تنها در شرایطی صحیح است که به شفافیت
اطلاعات مالی کمک نماید، در غیر این صورت سود حاصله مشروع نیست.
از دیگر موارد، تبانی در بازارهای مالی است که نباید وجود داشته باشد. اگر در بازار اوراقی وجود نداشته باشد و افرادی که بر روی آن انحصار دارند، با تبانی قیمت آن را بالا ببرند، قیمت به طور کاذب بالا رفته و سود حاصله با توجه به موارد اشاره شده قبلی از دیدگاه اسلام مشروع نیست، زیرا اطلاعات غلط به مشتریان منتقل شده و شرایط صحت معامله را از دیدگاه اسلام از بین رفته و باعث از بین رفتن شفافیت اطلاعات بازار شده است.
آیا قماربازی با بورس‌بازی
متفاوت است؟
قمار عبارت است از به خطر انداختن پول به امید کسب منفعت در جایی که امید بر پایه شانس و بخت و تصادف و اتفاقات غیر مطمئن استوار است و ریسک کردن به خودی خود مفهوم ندارد. در این حالت حسن نیت بین طرفین وجود ندارد و همواره یک طرف برنده و یک طرف بازنده است و به بیان دیگر قمار نوعی بازی جمع صفر است ضمن آن که در این بازی طرفین باید رهن و گرو بگذارند. اما در بورس‌بازی معاملات سهام بازی جمع صفر نیست و هر دو طرف از معامله خود می‌توانند سود ببرند، چرا که هر دو با اختیار و اطلاعات شفاف بازار اقدام به این کار می‌کنند، پس می‌تواند هر دوطرف برنده داشته باشد، همچنین در معاملات سهام هیچ کس رهن و گرو جهت خرید و فروش سهام نمی‌گذارد. از طرف دیگر قمار بازی در قالب عمل نامشروع بوده و در قالب معاملات شرع اسلامی‌قرار ندارد، ولی معاملات سهام با رعایت شرایط اشاره شده بندهای قبلی می‌تواند مشروع باشد.
بنابراین بورس‌بازی به‌طور کامل با قمار بازی متفاوت است.
نتیجه‌گیری
معاملات سهام یا بورس‌بازی اگر با رعایت شرایط زیر صورت گیرد در قالب بیع مشروع بوده و درآمد حاصل از آن حتی در کوتاه‌مدت ناشی از افزایش قیمت سهام، مشروع است. در غیر اینصورت در قالب معاملات غیراعتراضآمیز خواهد بود و بنابراین درآمد حاصل از بورس‌بازی نیز مشروع نخواهد بود. این موارد شامل جهل در معاملات سهام، غرر در معاملات سهام، تبانی در معاملات سهام، ارائه اطلاعات غلط و کذب در معاملات سهام، انجام معاملات صوری جهت دستکاری قیمت‌ها و معاملاتی است که بر مبنای اطلاعات داخلی انجام گیرد و موجب ضرر و زیان به دیگران شود.
ارسال نظر