گزارشی پیرامون حوادث ناشی از کار

ناله‌هایی که دیر شنیده می‌شود

سمیه صیادی فر
در قسمت انتهایی کامیون باری در حال پیاده کردن کالا و تجهیزات کارخانه است. هر روز کارش همین است. ناگهان احساس می‌کند کالاها در حال ریزش هستند. اگر کالاها صدمه ببینند او است که باید پاسخگو باشد، این فکری است که مثل برق از ذهنش می‌گذرد. بی‌درنگ گامی ‌به جلو بر می‌دارد، اما همزمان راننده نیز به عقب حرکت می‌کند. صدای خرد شدن استخوان‌هایش را می‌شنود و دردی وحشتناک تمام وجودش را فرا می‌گیرد.

سمیه صیادی فر

در قسمت انتهایی کامیون باری در حال پیاده کردن کالا و تجهیزات کارخانه است. هر روز کارش همین است. ناگهان احساس می‌کند کالاها در حال ریزش هستند. اگر کالاها صدمه ببینند او است که باید پاسخگو باشد، این فکری است که مثل برق از ذهنش می‌گذرد. بی‌درنگ گامی ‌به جلو بر می‌دارد، اما همزمان راننده نیز به عقب حرکت می‌کند. صدای خرد شدن استخوان‌هایش را می‌شنود و دردی وحشتناک تمام وجودش را فرا می‌گیرد. اشک امان زن را بریده است. کودکش نیز با دیدن اشک‌های مدام مادر، گریه سر داده است. زن رو به قاضی می‌کند و بریده‌بریده می‌گوید: جناب قاضی شوهرم از کار بی‌کار شده. در این حادثه لعنتی استخوان پایش خرد شده‌، کارفرما هم می‌گوید تقصیر با خود او است و اخراجش کرده است. تازه اگر هم کارفرما اخراجش نکرده بود، باز هم نمی‌توانست به کارش ادامه دهد. زن در حالی که اشک‌هایش بر صورتش می‌غلتد و بغضش را فرو می‌خورد، می‌گوید: جناب قاضی من وامانده از همه‌جا نمی‌دانم چه کنم؟ هزینه‌های درمان شوهرم، هزینه‌های زندگی. از طرفی شوهرم در بیمارستان بستری است و نیاز به جراحی دارد و باید هزینه‌های درمانی‌اش پرداخت شود و از طرفی دیگر نمی‌دانم وضعیت زندگی‌ام را چه کنم. حتی قادر به تامین معاش روزانه خود و فرزندانم نیستم.

قاضی رو به کارفرما می‌کند: کارگر شما بیمه بوده است؟

حادثه ناشی از کار یک رویداد پیش‌بینی نشده است که منجر به ایجاد وقفه در انجام فعالیت‌های معمول می‌شود و ممکن است همراه با آسیب‌های جسمی‌ و روانی و یا خسارات مالی باشد.

در تمام جهان، سالانه کارگران بسیاری از طریق حوادث ناشی از کار، جان خود را از دست داده یا دچار آسیب‌دیدگی جزیی، کلی و از کار افتادگی دائم می‌شوند. عوامل بسیاری در ایجاد حوادث ناشی از کار وجود دارد. شناسایی این عوامل و رفع یا کاهش میزان آنها، در کاهش میزان حوادث ناشی از کار که علاوه بر رنج و درد برای کارگران، باعث اتلاف سرمایه و صرف هزینه‌های هنگفت است، بسیار موثر است. البته حوادث ناشی از کار را نمی‌توان به طور کلی از میان برد، اما با تدابیر لازم و به هنگام، می‌توان از میزان این حوادث کاست.

انواع حوادث بر مبنای میزان وخامت

بر طبق تحقیق یکساله انجام شده در هندوستان (ژانویه تا دسامبر ۱۹۹۸)، انواع حوادث را بر مبنای میزان وخامت به ۳ دسته تقسیم کرده‌اند: الف - حوادث وخیم (ناتوانی دائمی یا ناتوانی برای چندین‌ماه)‌، ب - حوادث نسبتا وخیم (ناتوانی برای چندین‌روز یا چندین‌هفته)، ج- حوادث جزیی (ناتوانی که کارگر با وجود آن همان روز و یا حداکثر روز بعد از وقوع حادثه می‌تواند به سر‌کار برگردد)

سازمان اروپایی آمار حوادث شغلی (‌ESAW‌) پیشنهاد می‌کند که حوادثی که به مدت یک‌سال از تاریخ وقوع حادثه باعث مرگ فرد مصدوم شود و یا همه حوادثی که باعث غیبت کارگر به مدت بیشتر از سه روز تقویمی‌از محل کار باشد، بررسی شوند. تقریبا نیمی‌از کشورهایی که به انتشار آمار حوادث‌شغلی خود می‌پردازند (حوادث شغلی منجر به فوت‌، حوادث‌شغلی منجر به از دست رفتن زمان کار و همه بیماری‌های شغلی) مرز حداقل یک روز غیبت از محل کار را در ارتباط با جراحات غیر‌کشنده در نظر می‌گیرند و یا اینکه اصلا حد‌و‌مرزی برای آن قائل نیستند‌. بقیه کشورها اطلاعات خود را به جراحاتی که منجر به غیبت بین ۲ تا ۸ روز (اغلب بین ۳ تا ۴ روز) می‌شوند محدود کرده‌اند‌. این محدوده‌ها معمولا برای جبران خسارت‌های غیبت فرد از محل کار به علت جراحات یا بیماری و متناسب با قوانین‌ملی هستند و می‌توانند با گذشت زمان اصلاح شوند.

آمار حوادث در ایران

مدیرکل دفتر آمار و محاسبات اقتصادی و اجتماعی سازمان تامین‌اجتماعی اعلام کرده است: طی سه ماه نخست سال‌جاری ۴‌هزار و ۸۱۸‌نفر از بیمه‌شدگان تامین‌اجتماعی دچار حادثه ناشی از کار شده‌اند. طبق گفته سیاوش قراگزلو، استان تهران با ۷۱/۲۱‌درصد بیشترین آمار و در مقابل استان خراسان‌جنوبی با ۲۱/۰‌درصد کمترین آمار حادثه ناشی از کار را داشته‌ است. سازمان تامین‌اجتماعی بی‌احتیاطی را علت نیمی‌ از حوادث حین کار دانسته و بریدگی، شکستگی و سقوط را مهم‌ترین حوادث حین کار در ایران معرفی کرده است. قطع دست و انگشت دست، شایع‌ترین حادثه حین کار در ایران است و تقریبا نیمی‌از حوادث حین کار را تشکیل می‌دهد.

بنا‌به گزارشی که سازمان تامین‌اجتماعی منتشر کرده، در سال گذشته ۲۰هزار نفر در حوادث ناشی از کار آسیب‌دیده و یک‌صد نفر نیز بر اثر وقوع حادثه جان باخته اند. به گزارش دفتر آمار و محاسبات اقتصادی و اجتماعی سازمان تامین‌اجتماعی، ۱۹هزار نفر از آسیب‌دیدگان محیط‌های کارگری سلامتی خود را به دست آورده‌اند. در این گزارش به وضعیت یک‌هزار نفر دیگری که دچار آسیب شده‌اند اشاره ای نشده و معلوم نیست این افراد بعد از درمان به سر کار خود برگشته یا به دلیل از کارافتادگی امکان ادامه کار پیدا کرده‌اند یا نه؟ این در حالی است که معمولا سازمان تامین‌اجتماعی افراد حادثه دیده را به «آسیب‌دیده کلی»، «آسیب‌دیده جزیی» و «پرداخت غرامت نقص عضو» تقسیم می‌کند تا برای آنها مستمری در نظر بگیرد. متاسفانه هزینه‌های از کار افتادگی بسیار بالا است و برآوردها نشان می‌دهد که سازمان تامین‌اجتماعی باید به هر از کارافتاده به طور متوسط ۴۵‌میلیون تومان مستمری پرداخت کند.

آمار حوادث در جهان

بر اساس آخرین آمار سازمان بین‌المللی کار(ILO)، با توجه به مناطق مختلف جهان، آمارها نشان می‌دهد در کشورهای تازه صنعتی شده، میزان حوادث شغلی رو به کاهش، اما در برخی از کشورهای آسیا و آمریکای لاتین که در روند سریع صنعتی شدن قرار گرفته‌اند، این حوادث رو به افزایش است. چنانچه آمارها حاکی است، گرچه در برخی مناطق میزان حوادث شغلی مرگبار و یا غیرمرگبار ثابت و یا رو به کاهش است، اما در چین شمار حوادث مرگبار از ۷۳‌هزار و ۵۰۰ مورد در سال ۱۹۹۸ به ۹۰‌هزار و ۵۰۰ مورد در سال ۲۰۰۱ افزایش یافته است و در عین حال شمار حوادث منجر به غیبت سه‌روزه یا بیشتر کارگران از محیط کار، از ۵۶‌میلیون مورد به ۶۹‌میلیون مورد رسیده است.

در این بین در آمریکای لاتین به دلیل افزایش تعداد کارگران شاغل در بخش ساختمان و رشد این صنعت، بویژه در برزیل و مکزیک، در همین مدت زمانی، شمار حوادث مرگبار از ۲۹‌هزار و ۵۰۰ به ۳۹‌هزار و ۵۰۰ مورد رسیده است.

کنفرانس حفاظت و ایمنی محل کار نیز در آوریل سال گذشته اعلام کرد که بر‌اساس آمار موجود روزانه ٦٠٠٠ کارگر بر اثر حوادث و بیماری‌های ناشی از مواد سمی در محل کار جان خود را از دست می‌دهند.

علل حوادث ناشی از کار

حوادث ناشی از کار معمولا پیچیده‌اند‌. ممکن است عوامل به وجود آورنده حادثه، ۱۰ مورد یا حتی بیشتر باشد‌. کمیته اجرایی بهداشت و ایمنی حرفه‌ای آمریکا (OSHA)، معتقد است با تجزیه و تحلیل جزییات حادثه می‌توان عوامل به وجود آورنده حادثه را به ۳ دسته تقسیم کرد:

۱ - عوامل اصلی

۲ - عوامل غیرمستقیم

۳ - عوامل مستقیم

ممکن است حادثه ناشی از مواد خطرناک یا انرژی‌های مهار نشده باشد. این انرژی و مواد خطرناک جزو عوامل مستقیم هستند‌. عوامل مستقیم خود در نتیجه اعمال ناایمن و یا شرایط ناایمن یا هردوی آنها به وجود می‌آیند که این اعمال و شرایط ناایمن را عوامل غیرمستقیم می‌نامند. و به همین ترتیب عوامل غیرمستقیم نیز در نتیجه تصمیمات و سیاست‌های ضعیف مدیریت و یا فاکتورهای محیطی و فردی به وجود می‌آیند که به این عوامل‌، عوامل اصلی می‌گویند‌.

«بی‌احتیاطی» مهم‌ترین علت حادثه در محیط کار

طبق آمار اعلام شده دفتر آمار و محاسبات اقتصادی و اجتماعی سازمان تامین‌اجتماعی‌، «بی‌احتیاطی» با ۷۲/۵۲‌درصد، عامل بیشترین حوادث ناشی از کار بوده است. خود این بی‌احتیاطی و سهل‌انگاری می‌تواند ناشی از عدم اطلاع و آگاهی یا آموزش کافی کارگر از سوی کارفرما، مبنی بر میزان اهمیت رعایت نکات ایمنی و یا استفاده از تجهیزات ایمنی باشد. کارفرماها هرگز نباید این طور فکر کنند که کارگران خودشان می‌توانند از وسایل کار به نحو ایمن استفاده کنند. مخصوصا اگر تازه کار باشند و یا حتی اگر قبلا از وسایل مشابهی در جای دیگر استفاده کرده‌اند. باید این نکته را به خاطر سپرد که بالاترین خطرات، بهترین آموزش‌ها را می‌طلبد. برای بعضی کارها که دارای ریسک بالایی هستند از قبیل لیفتراک‌های چنگک‌دار، استفاده از اره برقی و کار با جراثقال، آموزش افراد بایستی توسط مربیان متخصص انجام گیرد. سیاوش قراگزلو ضمن بیان اینکه، آمار حوادث کار در استان تهران در مقایسه با مدت مشابه در سال گذشته ۳۰‌درصد رشد داشته است، گفت: در سه ماه نخست سال‌جاری ۴هزار و ۸۱۸ نفر از بیمه‌شدگان تامین‌اجتماعی دچار حادثه ناشی از کار و از این تعداد ۱۲۸۰مورد از ناحیه پا، ۱۲۷۵ مورد انگشت دست، ۱۰۹۵مورد از ناحیه دست و ۱۸۵ نفر از ناحیه ستون فقرات، ۱۴۱ نفر تمام بدن، ۱۳۴مورد از ناحیه صورت، ۱۳۳مورد انگشتان پا، ۱۲۳مورد از ناحیه چشم، ۷۰ نفر جمجمه و ۱۸مورد از ناحیه مغز دچار حادثه شده‌اند.طبق گفته رییس مرکز تحقیقات و مطالعات وزارت کار و امور‌اجتماعی، آموزش ایمنی و بهداشت کار، در طی ده سال گذشته بیش از ۵۰۰‌میلیارد تومان صرفه‌جویی را به دنبال داشته است. صالح قاسمی‌ عقیده دارد چنانچه هزینه‌های درمان، دیه فوت، هزینه زمان استراحت، کاهش بازده تولید و بسیاری موارد دیگر را در نظر بگیریم، به طور متوسط هر سانحه کار ۱۰‌میلیون تومان هزینه به کشور تحمیل می‌کند.

زن در حال خروج از دادگاه، سوال‌های زیادی در ذهن دارد. سوال‌هایی که آزارش می‌دهند و فکر کردن به آنها رمقی برایش نگذاشته‌اند. او هیچ نمی‌داند! نمی‌داند که آیا قانونی وجود دارد که کارفرما را به پاسخگو بودن در قبال این حادثه، ملزم کند؟ نمی‌داند که قاضی چطور می‌خواهد تشخیص دهد حق با شوهر آسیب‌دیده او است یا کارفرما؟ اصلا این پرونده کی به نتیجه می‌رسد؟ تا زمانی که مشخص شود چه کسی مقصر است در قبال هزینه‌های درمانی شوهرش و سایر هزینه‌های زندگی چه‌ کسی مسوول است؟ شوهرش که بیمه هم نبوده، حالا اگر کارفرما هم مقصر نباشد او باید با ادامه زندگی‌اش چه کند؟

آقای علیرضا راجی (حقوقدان) در زمینه نحوه قضاوت در وقوع یک حادثه کارگری می‌گوید: در یک حادثه کارگری نیز، قوانینی که برای قضاوت مورد استفاده است هیچ فرقی با سایر موارد ندارد. یعنی در این مورد هم از همان قوانینی استفاده می‌شود که فرضا یک فرد عادی به فرد دیگری آسیب بزند. این قوانین در قانون مدنی تحت عنوان ضمان قهری بحث می‌شود، از جمله آن می‌توان به قانون مسوولیت مدنی اشاره کرد. این دسته از قوانین، قوانینی هستند که مورد استفاده ما از جهت جبران خسارت هستند. البته قاضی طبق شرایطی که وجود دارد هم با توجه به قانون مسوولیت مدنی و هم موادی از قانون کار که صراحتا کارفرما را به ایجاد وسایل و امکانات حفاظتی و ایمنی و‌... و نیز کارگر را به به کارگیری وسایل ایمن ملزم کرده است، قضاوت خود را انجام می‌دهد.

این مورد که در حادثه ایجاد شده دقیقا چه کسی مقصر است، تنها خود قاضی نمی‌تواند تشخیص دهنده باشد. در اینجا است که باید کارشناس ایمنی نیز با توجه به صحنه حادثه، نظر خود را اعلام کند. آقای علیرضا راجی (حقوقدان) در این مورد می‌گوید: قاضی متخصص تطبیق اوضاع و احوال متعین با موارد قانونی است. یعنی باید بگوید این موارد خاص ِ پیش آمده با کدام قانون مطابقت دارد و در نتیجه حکم را صادر می‌کند. در این مواقع، در همان بدو امر اگر قاضی خودش نتواند، قرار کارشناسی صادر می‌کند و امر به یک کارشناس ارجاع می‌شود. کارشناس نتیجه کار را به این صورت ابراز می‌کند که مثلا ۴۰‌درصد کارگر تقصیر داشته و ۶۰‌درصد کارفرما مقصر است و یا نه ۱۰۰‌درصد کارگر مقصر است. قاضی نیز بر همین اساس حکم خود را صادر خواهد کرد. البته از زمانی که کارگر حادثه دیده دادخواست خود را به دادگاه ببرد تا زمانی که حکم نهایی صادر شود ممکن است تا ۲ سال طول بکشد. (تشکیل اولین جلسه دادگاه ۲،۳ یا ۴ماه بعد از بردن دادخواست به دادگاه، صدور قرار کارشناسی برای اعلام‌نظر کارشناس و ارائه به دادگاه و تشکیل دومین جلسه دادگاه (۲ تا چند ماه) به هر صورت ممکن است تا اعلام نتیجه اصلی دادگاه مدت زیادی طول بکشد). به نظر آقای علیرضا راجی (حقوقدان) همه عواملی که باعث می‌شوند به نتیجه رسیدن یک پرونده حادثه ناشی از کار طول بکشد قهری و قانونی بوده و مثل تمامی‌پرونده‌های دیگری که وجود دارند، دستخوش وضعیت کلی نظام قضایی ماست و هیچ مورد استثنایی در قانون برای حوادث کارگری در نظر گرفته نشده است. در مدت زمان بین تشکیل پرونده تا اعلام نتیجه قطعی دادگاه، طبق قانون تکلیف خاصی برای کارگر حادثه دیده و خانواده‌اش در نظر گرفته نشده است. آنها باید منتظر حکم قطعی دادگاه بمانند و اینکه در بین مدت زمان تشکیل پرونده تا اعلام نظر دادگاه که ممکن است یک تا ۲ سال طول بکشد، چگونه باید زندگی خود را بگذرانند در حیطه مسائل عرفی جامعه بوده و قانونی نیست! نظر حقوقدان در این مورد به این صورت است که دادگاه برای اینکه حکم به خسارت دهد اول باید مقصر برایش مشخص شود و اگر بخواهد تا قبل از تعیین مقصر حکمی‌برای جبران خسارت دهد، کاری غیر‌قانونی است. به لحاظ قانونی تکلیف خاصی برای کارگر در بین زمان تشکیل پرونده تا اعلام نتیجه در نظر گرفته نشده است. چون تا وقتی مقصر معین نشود، نمی‌توان حکمی‌را صادر کرد. اگر حکم دادگاه بر علیه کارگر آسیب‌دیده صادر شود، یعنی دادگاه تشخیص دهد که خود او مقصر بوده، از لحاظ قانونی کارگر نمی‌تواند درخواست حمایتی از کسی داشته باشد چون ما قاعده‌ای داریم به نام قاعده اقدام. طبق این قاعده نمی‌توان کاری انجام داد. مثلا فردی روی ناامیدی و یأس به خودش آسیبی می‌زند که باعث مرگش نمی‌شود، اما آسیب جدی می‌بیند. در این جا این فرد به صورت حقوقی نمی‌تواند کمکی را از دیگران مطالبه نماید. کارگری نیز که خودش علاوه بر محیط ایمن و علاوه بر آموزشی که کارفرما مبنی‌بر استفاده از وسایل به او داده، با بی‌احتیاطی علیه خودش اقدام می‌کند و با عدم استفاده از وسایل ایمنی به خودش آسیب می‌زند، طبق قاعده اقدام، از نظر حقوقی نمی‌تواند حمایتی را از دیگران مطالبه نماید و تقصیر با خود اوست. البته اگر کارگر بیمه باشد، بیمه هزینه‌های درمان او را متقبل خواهد شد. اگر بیمه هم نباشد و کارگر محسوب شود اما کارفرما او را بیمه نکرده باشد، کارفرما از سوی بیمه تامین‌اجتماعی جریمه خواهد شد و پس از اینکه کارگر را بیمه کرد، سازمان بیمه هزینه‌های درمان کارگر آسیب‌دیده را متقبل خواهد شد. سوال مهمی‌ که پیش می‌آید این است که اگر کارفرما، کارگر را در همان لحظه ایجاد حادثه اخراج کند و تشکیل پرونده و اعلام نتیجه پرونده از یک تا ۲ سال طول بکشد، در ضمن کارگر از سوی کارفرما بیمه نشده باشد، بعد از ۲ سال که دیگر آن کارگر آسیب‌دیده، کارگر آن کارفرما محسوب نمی‌شود، چه در صورت تقصیر کارگر و چه در صورت تقصیر کارفرما، می‌توان کارفرما را به بیمه کردن کارگری که ۲ سال پیش در کارخانه‌اش کار می‌کرده و در حین حادثه آسیب جدی دیده است، ملزم کرد؟ اصلا در حین تشکیل پرونده تا اعلام نتیجه که مدت زمان زیادی می‌برد، این کارگر باید درمان شود. اگر به علت عدم توانایی برای پرداخت هزینه‌های درمانی، آسیبی که دیده است بسیار عمیق‌تر و وخیم‌تر شود و باعث از کارافتادگی او تا آخر عمر و یا مرگ او شود، چه کسی پاسخگو است و از چه کسی می‌توان حمایت طلبید؟!

[e-mail]