پیدایش و سیر تحول سازمان مدیریت

محمدصادق جنت

گروه تحلیل - با دستور رییس‌جمهوری در ساختار سازمان مدیریت دگرگونی رخ داد و ادارات استانی سازمان در اختیار استانداری‌ها یا به عبارت دیگر در دست وزارت کشور قرار گرفت. این تغییر مورد تشویق و نقد بسیاری واقع شد.

بسیاری معتقدند با این تغییر عملا برنامه‌ریزی به دلیل کمبود اطلاعات با برکناری ادارات استانی، با مشکلات عدیده مواجه می‌شود و به واسطه آن عملیات اجرایی به دلیل فقدان برنامه‌های مبتنی بر واقعیت، به انحراف کشیده خواهد شد. با این وجود برخی نیز موافق این تغییر هستند و آن را کارشناسانه و در جهت تمرکز زدایی می‌دانند.

دنیای اقتصاد بدون هیچ پیش‌داوری در این موضوع، مقاله ذیل را که در راستای طرح مذکور است ،به چاپ می‌رساند. اولین اقدام برای اصلاح یا تغییر ساختار سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور توسط رییس‌جمهور، محمود احمدی نژاد بحث‌های گسترده‌ای را در بین صاحب‌نظران موافق و مخالف این اقدام به دنبال داشته است. در این نوشتار تلاش شده ‌است جهت آشنایی بیشتر با پیشینه این سازمان به اختصار نگاهی تحلیلی به تاریخچه پیدایش آن تحت عنوان «دفتر کل برنامه» تا ارتقای آن به «سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی» پرداخته شود.

پیدایش برنامه‌ریزی در ایران

نخستین تلاش‌ها برای ایجاد یک تیم اقتصادی در هیات‌دولت ایران جهت تهیه برنامه‌های اقتصادی با فکر و ایده و تلاش‌های «ابوالحسن ابتهاج» شروع شد و در سال ۱۳۱۶ به تشکیل «شورای اقتصاد» در ایران انجامید که وظیفه تعیین شده برای آن تهیه «نقشه اقتصادی» کشور بوده‌ . حدود ۶ سال بعد در سال ۱۳۲۳ دولت وقت اقدام به تاسیس‌ «شورای عالی اقتصادی» کرد که وظیفه آن «طرح برنامه اقتصادی» ایران ذکر شده‌است. تلاش‌ها برای تهیه یک برنامه توسعه اقتصادی در ایران به بار ننشست تا آنکه در سال ۱۳۲۵ دولت وقت از بانک جهانی (بانک بین‌المللی ترمیم و توسعه)، تقاضای یک وام برای فعالیت‌های عمرانی در ایران کرد. بانک جهانی پرداخت وام به دولت ایران را منوط به داشتن یک طرح توجیهی و یا برنامه اقتصادی نمود. نبود فرد متخصص، تیم تحقیقی و یا سازمان مسوولی که توانایی‌ تهیه یک طرح توجیهی و یا یک برنامه عمرانی را داشته باشد، دولت ایران را مجبور به دعوت از گروه مهندسین مشاور موریسن نودسن آمریکا برای این کارکرد(توفیق- ۱۳۷۹).

به این ترتیب اولین تجربه تهیه برنامه توسعه اقتصادی در ایران در سال ۱۳۲۶ به درخواست دولت ایران توسط شرکت مهندسین مشاور موریسن نودسن جهت ارائه به بانک جهانی برای دریافت وام از آن بانک تهیه شد. این برنامه که تحت عنوان «برنامه توسعه و عمران ایران» تهیه شد، شامل ۲۳۴ طرح و جمع اعتبارات مورد نیاز آن ۲۵/۱‌میلیارد دلار بود. این برنامه توسعه به دلیل عدم پرداخت وام بانک جهانی به مرحله اجرا نرسید (بانک ملی، ۱۳۲۷، صص۴۰- ۵۰) (موریسن نودسن، ۱۳۲۶، صص۳۰۰- ۲۰۰).

پس از کنار گذاشته ‌شدن برنامه مهندسین مشاور موریسن نودسن، دولت ایران تلاش برای تهیه یک برنامه عمرانی را ادامه داد. در ۱۱ آبان ۱۳۲۶ دکتر حسین مشرف نفیسی (عضو علی‌البدل هیات‌مدیره بانک جهانی) از طرف نخست‌وزیر ماموریت یافت که با سمت وزیر مشاور و معاون نخست‌وزیر با کمک و مشورت هیات‌عالی برنامه یک برنامه عمرانی قابل اجرا را تهیه کند. گزارش مشرف نفیسی در ۱۰ آذر ۱۳۲۶ آماده شد (مشرف نفیسی، ۱۳۲۶). به این ترتیب اولین برنامه توسعه اقتصادی ایران در سال ۱۳۲۶ به همت دکتر حسین مشرف نفیسی با بهره‌گیری از گزارش مشاوران موریسن نودسن (برنامه توسعه و عمران ایران) و با کمک مشاوران شرکت ماوراء بحار آمریکا تهیه و در ۲۶ بهمن‌ماه ۱۳۲۶ به تصویب مجلس شورای ملی رسید و شروع آن از اول مهر ماه ۱۳۲۷ بود. برنامه اول عمرانی برای اجرا در مدت هفت سال در۱۲ ماده تهیه شده بود. در ماده ۳ برنامه، کل اعتبارات مورد نیاز برنامه به تفکیک بخش‌ها بالغ بر

۲۱‌میلیارد ریال برآورد شده (بانک ملی، ۱۳۲۷، صص ۱۰۰-۶۰).

برنامه اول عمرانی را ‌نمی‌توان یک برنامه منسجم توسعه اقتصادی نامید. این برنامه مجموعه‌ای است از طرح‌های عمرانی که انسجام و ارتباط لازم بین طرح‌های یک برنامه توسعه را ندارد و برنامه فاقد هدف رشد است. اما در این برنامه به عدم تمرکز و دادن اختیار تصمیم‌گیری به استان‌ها و مناطق توجه مناسبی داده شده است.

در ماده ۴ قانون برنامه آمده است «وجوه مذکور در ماده ۳ بطور متناسب فیمابین استان‌های مختلف کشور تقسیم خواهد شد به نحوی که حصه هیچ یک از استان‌ها از این بابت در ظرف هفت سال (طول برنامه) از یک‌هزار میلیون ریال کمتر نباشد.»(همان)

تاسیس‌ سازمان برنامه

در جریان تهیه اولین برنامه عمرانی کشور (برنامه اول عمرانی) نیاز به یک دستگاه مسوول برای جمع‌آوری آمار و اطلاعات از شرایط اقتصادی کشور و تهیه و تنظیم برنامه‌های توسعه اقتصادی برای مسوولان و تصمیم‌گیران وقت کشور آشکار شد.

به همین منظور در بخش پایانی مستندات برنامه اول، پیش‌بینی شده بود که سازمان مستقلی که در امور اجرایی کشور مداخله نداشته و تابع تحولات سیاسی نباشد، برای انجام مطالعات، تهیه و تدوین و نظارت بر اجرای برنامه‌های اقتصادی کشور ایجاد شود. بر این اساس در ۵ مهرماه سال ۱۳۲۷ اداره‌ای به نام «دفتر کل برنامه» به ریاست دکتر حسین مشرف نفیسی تاسیس‌ گردید.

پس از تصویب لایحه قانونی برنامه در ۲۶ بهمن ماه ۱۳۲۶ اداره مذکور، عنوان «سازمان برنامه» یافت و متولی تهیه برنامه‌های توسعه اقتصادی کشور که در آن زمان به برنامه عمرانی شهرت یافته بود، شد (همان، صص۶-۴ ) (توفیق-۱۳۷۹).

با شروع به‌کار سازمان برنامه، وظیفه جمع‌آوری آمار و اطلاعات و تهیه برنامه‌های عمرانی بر عهده این سازمان نهاده شد. حاصل فعالیت سازمان برنامه تهیه یک برنامه ۷‌ساله (برنامه دوم عمرانی۴۱-۱۳۳۴)، یک برنامه ۵/۵‌ساله (برنامه سوم عمرانی۴۶-۱۳۴۱) و یک برنامه ۵‌ساله (برنامه چهارم عمرانی۵۱-۱۳۴۷) است.

روش تهیه این برنامه‌ها از حالت کنار هم چیدن مجموعه‌ای از طرح‌های عمرانی (برنامه دوم) تا یک برنامه جامع و متمرکز (برنامه چهارم) ارتقاء یافته است. نتایج این سه برنامه علاوه بر ایجاد رشد اقتصادی، توسعه ناموزون مناطق کشور بود که عمده‌ترین مشخصه آن مهاجرت گسترده از نقاط توسعه نیافته به مناطق در حال توسعه، به خصوص مرکز کشور است (سازمان برنامه،۱۳۵۱، صص۱۲۵-۱۱۹).

برای کاهش مشکل توسعه ناموزون کشور که از برنامه سوم شروع و در برنامه چهارم شدت گرفته بود، سازمان برنامه، حرکت از برنامه‌ریزی متمرکز را به برنامه‌ریزی منطقه‌ای با ایجاد قطب‌های توسعه در مناطق که نوعی تمرکز‌زدایی در برنامه‌ریزی است را در دستور کار قرار داد. اوج این تلاش دعوت از مهندسین مشاور بتل مموریال آمریکا در اواخر برنامه چهارم است که برای تهیه برنامه پنجم توسعه به کار دعوت شد.

بتل ایران را به ۱۱ منطقه برنامه‌ریزی تقسیم کرد و برای کل کشور یک برنامه توسعه حاوی طرح‌های ملی پیش‌بینی و برای هر منطقه یک برنامه توسعه منطقه‌ای تهیه کرد که مکمل برنامه ملی در هر منطقه بود(علوی-۱۳۵۱).

ارتقای سازمان برنامه

در شروع فعالیت سازمان برنامه، مسوولیت تامین اعتبارات برنامه‌ها (بودجه عمرانی) بر عهده وزارت دارایی بود که این مساله در تهیه و اجرای برنامه‌ها ناهماهنگی و مشکلاتی را ایجاد می‌کرد. برای رفع این مشکل و هماهنگی بیشتر بین برنامه و بودجه، پیشنهاد سپردن تنظیم کل بودجه کشور (عمرانی و جاری) به سازمان برنامه مطرح شد.

به همین منظور در تاریخ ۱۵/۱۲/۱۳۵۱ سازمان برنامه به سازمان برنامه و بودجه ارتقا یافت و مسوولیت تنظیم بودجه کشور از وزارت دارایی سلب و به آن سپرده شد (www.maporg.ir).

حاصل کار سازمان برنامه و بودجه سه برنامه توسعه قبل از انقلاب شامل برنامه پنجم (۵۶-۱۳۵۲) برنامه پنجم تجدید نظر شده (۵۶-۱۳۵۳) و برنامه ششم عمرانی (۶۱-۱۳۵۷) بود. با افزایش درآمدهای ارزی ایران به دلیل افزایش جهانی قیمت نفت خام در ابتدای دهه ۱۳۵۰، برنامه پنجم توسعه کنار گذاشته شود و سازمان برنامه اقدام به تهیه برنامه بلند پروازانه پنجم تجدید نظر شده با هدف رشد حدود ۲۵‌درصد کرد.

برنامه ششم توسعه که با محور تمرکززدایی‌ تهیه شده بود با پیروزی انقلاب فرصت اجرا نیافت.

گسترش حوزه فعالیت سازمان برنامه

حوزه فعالیت سازمان برنامه و نقش آن در اداره امور عمرانی، اقتصادی و اداری کشور از شیوع فعالیت آن رو به گسترش بوده است. این گسترش در دوران برنامه چهارم و پنجم قبل از انقلاب چشمگیر است که عمده‌ترین موارد آن به شرح زیر می‌باشد:

ایجاد سازمان‌های عمران منطقه‌ای

سازمان برنامه در طول دوران برنامه‌های توسعه به خصوص برنامه چهارم و پنجم در تعدادی زیادی از مناطق کشور اقدام به تهیه و اجرای برنامه‌های توسعه منطقه‌ای کرد. سازمان برنامه برای اداره امور این برنامه‌های در هر یک از این مناطق سازمان‌های مستقل عمران منطقه‌ای ایجاد کرد که مستقیما زیر نظر سازمان برنامه فعالیت می‌کردند و به این ترتیب حوزه فعالیت سازمان به بسیاری از مناطق کشور گسترش یافت. از این نوع سازمان‌ها می‌توان به سازمان‌های عمران دشت مغان، خوزستان، گرگان، جیرفت، کهکیلویه و بویر احمد، ماهیدشت کرمانشاه و.... نام برد(جنت-۱۳۸۰).

ایجاد سازمان برنامه و بودجه استان‌ها

در سال ۱۳۴۹ طرح تاسیس‌ موسسه برنامه‌ریزی ایران و دفاتر برنامه‌ریزی استان‌ها در سازمان برنامه تهیه شد و از سال ۱۳۵۰ سازمان برنامه اقدام به تاسیس‌ دفتر برنامه‌ریزی در چهار منطقه ۶، ۹، ۱۰و۱۱ نمود و مقدمات تاسیس‌ دفاتر برنامه‌ریزی در هفت منطقه دیگر از مناطق یازده‌گانه را مهیا نمود. در سال ۱۳۵۱ با کنار گذاشته شدن منطقه‌بندی یازده‌گانه ، دفاتر برنامه‌ریزی در مرکز ۱۴ استان و فرمانداری کل، دایر شد و در سال ۱۳۵۲، دفاتر برنامه‌ریزی در کلیه استان‌ها (۲۳ استان) کشور تاسیس‌ شد(وحیدی،۱۳۵۰، صص۱۳-۱۲) (علوی، ۱۳۵۱، صص۵-۱). از شروع برنامه پنجم توسعه اقتصادی دفاتر برنامه‌ریزی استان‌ها، شعب سازمان برنامه و بودجه در مرکز استان‌ها شدند و وظایف سازمان را در استان‌ها برعهده گرفتند و حضور مستقیم سازمان به استان‌ها گسترش یافت(هومن، ۱۳۵۳، صص۸۹- ۸۸).

ایجاد موسسه آموزشی و پژوهشی

یکی دیگر از اقدامات گسترش فعالیت سازمان برنامه طرح تاسیس‌ مرکز آموزش و پژوهش منطقه‌ای بود. این طرح به دو منظور آموزش تخصصی نیروی انسانی در امور برنامه‌ریزی جهت انجام کار کارشناسی و همچنین اجرای طرح‌های تحقیقات کاربردی در زمینه مسائل عمران منطقه‌ای با کمک فنی و مالی سازمان ملل متحد تهیه و به اجرا درآمد. این مرکز در سال‌های بعد به موسسه برنامه‌ریزی ایران تغییر نام یافت تا به فعالیت در همه زمینه‌های برنامه‌ریزی (کلان، بخشی، منطقه‌ای) بپردازد (حاج یوسفی، ۱۳۷۸). این موسسه بعد از انقلاب با نام موسسه عالی پژوهش در برنامه‌ریزی و توسعه فعالیت خود را ادامه داد. ایجاد این موسسه گسترش حضور سازمان به بخش آموزش و تربیت نیروی انسانی را در پی‌داشت.

ایجاد مرکز آمایش سرزمین

در اواخر دوران برنامه چهارم و دوران برنامه پنجم توسعه به دلیل شدت گرفتن آثار توسعه ناموزون، علاوه بر دیدگاه‌های توسعه منطقه‌ای، بحث آمایش سرزمین نیز نزد مسوولان و متخصصان در تهیه برنامه‌ها و طرح‌های عمرانی در سازمان برنامه و بودجه مطرح شده است.

در اواخر دهه ۱۳۵۰ عده‌ای از کارشناسان (داتار) سازمان متولی آمایش سرزمین در فرانسه از جمله کارشناس برجسته آن «ژروم مونو» به ایران دعوت شد و در پی آن گروهی از کارشناسان سازمان برنامه ایران برای بازدید از داتار به فرانسه اعزام شدند. به دنبال این فعالیت‌ها در سال ۱۳۵۳ مرکز آمایش سرزمین در سازمان برنامه و بودجه تاسیس‌ شد و اولین اقدام برای ایجاد یک مرکز که متولی طرح‌های آمایش سرزمین کشور باشد، صورت گرفت(توفیق، ۱۳۸۴، صص۱-۱۰). با تاسیس‌ این مرکز در دستگاه برنامه‌ریزی کشور، توجه به دیدگاه‌های آمایش سرزمین در تهیه برنامه‌های توسعه، برنامه‌ریزی در ایران وارد مرحله نوینی شد و حوزه فعالیت سازمان برنامه و بودجه گسترش بیشتری یافت و مسائل کاربری فضا و مکان فعالیت‌های اقتصادی را نیز در برگرفت.

سازمان برنامه و بودجه بعد از انقلاب

در دوران بعد از انقلاب از سال ۱۳۵۷ تا سال ۱۳۶۸ بنا به شرایط بعد از انقلاب و جنگ تحمیلی، عملا سازمان برنامه که به وزارت برنامه و بودجه تغییر وضعیت داده بود، فرصت نیافت برنامه عمرانی تهیه و به تصویب برساند، اگرچه در دوران ریاست مسعود روغنی زنجانی یک برنامه که بعدها به برنامه صفر معروف شد تهیه کرد. در این دوران ۱۱‌ساله عملا کشور بدون داشتن یک برنامه توسعه اقتصادی اداره شده‌است. پس از پایان جنگ و شروع به کار دولت سازندگی از سال ۱۳۶۸، وزارت برنامه و بودجه به سازمان برنامه و بودجه تغییر وضعیت داد و مجددا در جهت تهیه برنامه‌های توسعه فعال شد. سازمان از سال ۱۳۶۸ تا سال ۱۳۷۸ سه برنامه پنج‌ساله تهیه و به تصویب مجلس شورای اسلامی رساند(برنامه اول ۷۲-۱۳۶۸، برنامه دوم ۷۸-۱۳۷۴، برنامه سوم ۸۳-۱۳۷۹). در این دوران نیز در سال۱۳۷۳ عملا کشور بدون داشتن برنامه توسعه اداره شده است. در تهیه این سه برنامه بدون توجه به آثار و نتایج برنامه‌های قبل از انقلاب، روش برنامه‌ریزی جامع که همان برنامه‌ریزی متمرکز است مبنای کار سازمان برنامه و بودجه قرار گرفت. در این دوران توجهی به تمرکززدایی و دادن اختیارات به مناطق نشده اگرچه در برنامه سوم به برنامه‌ریزی استانی و یا استانی کردن اعتبارات برنامه که نوعی از تمرکززدایی‌ است، مباحثی مطرح شده و در فصل ۸ برنامه زیر عنوان نظام درآمد- هزینه استان و در فصل ۱۸ به عمران شهری و توسعه روستایی‌ پرداخته شده است (سازمان برنامه-۱۳۷۹) ولی عملا فعالیت و پیشرفت چندانی در زمینه تمرکززدایی‌ صورت نگرفته است(جنت،۱۳۸۰).

در تاریخ ۱۱/۱۲/۱۳۷۸ با ادغام سازمان برنامه و بودجه و سازمان امور استخدامی کشور، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی به‌وجود آمد(www.maporg.ir). با این ادغام حوزه فعالیت سازمان گسترش بیشتری پیدا کرد و علاوه بر تخصیص اعتبارات، تخصیص بخش بزرگی از نیروی کار (بخش دولتی اقتصاد) کشور را نیز برعهده گرفت.

حاصل کار سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی‌، برنامه پنج‌ساله (سال‌های ۸۸-۱۳۸۴) چهارم توسعه بود که در حال اجرا است. در این برنامه نیز در یک فصل آن به برنامه‌ریزی استانی پرداخته شده‌است (سازمان برنامه،۱۳۸۴) ولی تاکنون گزارشی از عملکرد قابل ملاحظه‌ای که نشان از تمرکززدایی‌ داشته باشد، منتشر نشده است.

جمع بندی و نتیجه‌گیری

سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی ایران یکی از باسابقه‌ترین سازمان‌های برنامه‌ریزی اقتصادی در جهان است که بیش از نیم قرن سابقه تهیه انواع برنامه‌های کلان، بخشی، بین بخشی، منطقه‌ای و انواع طرح‌های عمرانی دارد.

در طول بیش از نیم قرن فعالیت این سازمان، حضور آن متناوبــا به همه عرصه‌های امور اقتصادی و اداره کشور گسترش یافته است. به نظر می‌رسد این گسترش و افزایش مسوولیت، باعث شده سازمان از انجام وظیفه اصلی آن که اطاق فکر و تولید ایده‌های نوین برای توسعه کشور است دور شود.

از نکات قابل توجه در مورد سازمان، حضور مداوم افراد متخصص و صاحب‌نظر اقتصادی در پست‌های کلیدی به خصوص در راس آن از اولین رییس سازمان برنامه دکتر حسین مشرف نفیسی(عضو علی‌البدل هیات‌مدیره بانک جهانی) و ابوالحسن ابتهاج تا اولین رییس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی محمد ستاری‌فر (به استثنای چند مورد) می‌باشد و از نکات مبهم در مورد سازمان، حضور مداوم و رو به گسترش آن به همه بخش‌های اقتصادی و اداری کشور حتی در زمان ریاست و یا مدیریت طرفدار نظریه اقتصاد نئوکلاسیک معتقد به نظام بازار است.

بحث تمرکززدایی‌ و تغییر ساختار و اصلاح سازمان مدیریت‌ و برنامه‌ریزی، واگذاری سازمان‌های مدیریت استان‌ها به مقامات محلی و استانداران، بعد از انقلاب برای اولین بار در زمان ریاست دکتر محمد علی نجفی در سازمان برنامه و بودجه مطرح شد. پس از آن، هرازگاهی با روی کار آمدن روسای جدید سازمان به ویژه در زمان ریاست دکترعارف، محمد ستاری فر و شرکا، این موضوع مجددا مطرح و هر بار پس از مباحث گسترده کارشناسی بین موافقان و مخالفان، پیشنهاد اصلاح ساختاری سازمان، واگذاری وظایف اجرایی‌ آن به دیگر نهادها، واگذاری دفاتر استانی به مقامات محلی به دلایل متعدد از جمله مغایرت آن با اصولی از قانون اساسی جمهوری اسلامی از دستور کار خارج شده است. اصلاح ساختار سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی مساله‌‌ای است که تقریبا همه صاحب‌نظران و مسوولان با درجات متفاوت بر آن توافق دارند، اما به نظر می‌رسد تاکنون اراده لازم برای انجام آن وجود نداشته‌است.

تغییر ساختار سازمان با توجه به نتایج عملکرد آن در دوران ۵۳‌ساله و شرایط نوین اقتصاد ایران و جهان ضروری می‌نماید. شواهد ناشی از تجربه جهانی در همه کشورهای صاحب برنامه اقتصادی با نظام اقتصادی مبتنی بر بازار از جمله فرانسه، هندوستان، کره جنوبی، ..... نشان از افول برنامه‌ریزی متمرکز اقتصادی دارد. این کشورها یا به کلی برنامه‌ریزی را رها کرده‌اند و فقط به به برنامه‌های حفاظت از محیط زیست توجه نموده‌اند، مثل فرانسه و کره جنوبی و یا به برنامه‌های ارشادی روی آورده‌اند مثل هندوستان (توفیق-۱۳۸۳).

منابع و ماخذ:

- بانک ملی ایران (۱۳۲۷). تاریخچه تنظیم برنامه هفت‌ساله عمران و آبادانی ایران. بانک ملی ایران، تهران.

- توفیق، فیروز (۱۳۸۴). آمایش سرزمین: تجربه جهانی و انطباق آن با وضع ایران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، وزارت مسکن و شهرسازی، تهران.

- توفیق، فیروز (۱۳۸۳). تجربه چند کشور در برنامه‌ریزی، موسسه عالی آموزش و پژوش مدیریت و برنامه‌ریزی، تهران.

توفیق، فیروز (۱۳۷۹). جزوه درسی برنامه‌ریزی اقتصادی (۱) دانشگاه آزاد، واحد علوم و تحقیقات تهران.

- جنت، محمد صادق (۱۳۸۱)، پیدایش و روند تحولی برنامه‌ریزی منطقه‌ای در ایران: روش‌ها و دستاوردها، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته اقتصاد دانشگاه آزاد اسلامی، تهران: تکثیر محدود

- حاج یوسفی، علی (۱۳۷۸). مجموعه مقالات و سخنرانی‌های همایش پنجاه سال برنامه‌ریزی توسعه در ایران، مرکز تحقیقات اقتصاد ایران، تهران.

- دفتر عمران ناحیه‌ای سازمان برنامه (۱۳۴۶). گزارش مطالعات مقدماتی مربوط به گرگان و دشت. سازمان برنامه، تهران.

- سازمان برنامه (۱۳۴۷). قانون برنامه چهارم عمرانی کشور. سازمان برنامه، تهران.

- سازمان برنامه (۱۳۵۱). قانون برنامه پنجم عمرانی کشور. سازمان برنامه، تهران.

- سازمان برنامه (۱۳۵۳). برنامه پنجم عمرانی کشور (تجدیدنظر شده). سازمان برنامه، تهران.

- سازمان برنامه(۱۳۸۴). قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی - اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، تهران

- شرکت بین‌المللی مهندسی مشاوران موریس نودسن (۱۳۲۶). بی نا، تهران.

- علوی، منوچهر.(۱۳۵۱). خلاصه گزارش موقت مطالعات جامع توسعه اقتصادی- اجتماعی مشاوران بتل. سازمان برنامه، تهران.

- نفیسی، مشرف (۱۳۲۶)، گزارش آقای مشرف نفیسی راجع به برنامه هفت ساله، تهران: چاپخانه مجلس.

- وحیدی، منوچهر (۱۳۵۰). عمران ناحیه‌ای در برنامه‌های گذشته. سازمان برنامه، تهران.

- هومن، احمد (۱۳۵۳). برنامه‌ریزی عمران ناحیه‌ای در ایران. سازمان برنامه و بودجه استان چهار محال و بختیاری، شهرکرد.