بررسی اثر سناریوهای مختلف قیمتی بر میزان مصرف بنزین
معصومه سلگی
بحث واقعی نمودن قیمت‌ها و مساله عدالت اجتماعی یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که امروز مورد مناقشه سیاست‌گذاران اقتصادی کشور می‌باشد. واقعی نمودن قیمت‌ها، خصوصا زمانی که در رابطه با فرآورده‌های نفتی مطرح می‌شود، ارتباط مستقیمی با دیدگاه‌های نظام حاکم اقتصادی کشور داشته و معمولا با هدف تاثیرگذاری بر روند تولید، مصرف، عدالت اجتماعی و نهایتا رفاه عمومی انجام می‌پذیرد.
معصومه سلگی
بحث واقعی نمودن قیمت‌ها و مساله عدالت اجتماعی یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که امروز مورد مناقشه سیاست‌گذاران اقتصادی کشور می‌باشد. واقعی نمودن قیمت‌ها، خصوصا زمانی که در رابطه با فرآورده‌های نفتی مطرح می‌شود، ارتباط مستقیمی با دیدگاه‌های نظام حاکم اقتصادی کشور داشته و معمولا با هدف تاثیرگذاری بر روند تولید، مصرف، عدالت اجتماعی و نهایتا رفاه عمومی انجام می‌پذیرد.
بحث واقعی نمودن قیمت فرآورده‌های نفتی به ویژه بنزین با مساله بهینه‌سازی مصرف سوخت توام می‌شود، لیکن ابزار‌های رسیدن به این هدف، متفاوت می‌باشد. گروهی از کارشناسان که مهم‌ترین دلیل افزایش مصرف بنزین را در پایین بودن قیمت آن می‌دانند، معتقدند با واقعی نمودن قیمت بنزین انگیزه کافی برای بهینه‌سازی مصرف، توسط مصرف‌کنندگان نهایی و سپس از طریق خودروسازان به وجود خواهد آمد.
بدین ترتیب که افزایش قیمت بنزین علاوه بر تغییر الگوی مصرف در بخش حمل و نقل، حذف مسافرت‌های غیرضروری و غیره، با واکنش متقاضیان خودرو برای خرید خودروهای کم‌مصرف روبه‌رو شده و خودروسازان را مجبور به رعایت استاندارد‌های جهانی و پایین آوردن مصرف بنزین خودروی تولیدی می‌کند.
در مقابل گروه دیگری از کارشناسان با طرح مسائل مربوط به عدالت اجتماعی معتقدند که با ایجاد نظام حمل و نقل مناسب، مشروط نمودن حمایت خودروسازان به تولید خودروهای کم‌مصرف و استاندارد، نظارت کافی و مستمر به منظور جلوگیری از قاچاق منسجم و گسترده بنزین و غیره می‌توان افزایش مصرف سوخت را مهار نمود. و بالاخره عده‌ای نیز با مقایسه قیمت‌های نسبی بنزین با کشورهای پیشرفته با مدنظر قرار دادن سایر متغیر‌ها (نظیر سطح دستمزد، وجود انواع بیمه‌های اجتماعی و غیره) اعتقاد دارند که قیمت فرآورده‌های نفتی در ایران پایین نمی‌باشد.
به هر صورت با توجه به آنکه مطابق تئوری‌های اقتصادی هنگامی با افزایش قیمت بنزین مصرف آن کاهش خواهد یافت که در محدوده کشش‌پذیری تابع تقاضا قرار داشته باشد. تحقیق حاضر به بررسی علمی این موضوع خواهد پرداخت.
فرضیه اساسی تحقیق حاضر این است که افزایش قیمت بنزین اثر قابل ملاحظه‌ای در مصرف آن ندارد.
بدین‌منظور ابتدا پس از بررسی اجمالی وضعیت مصرف و قیمت بنزین در سطح کشور به تبیین الگوی مورد استفاده تخمین و تفسیر نتایج پرداخته و در این قسمت تاثیرات بلندمدت و کوتاه‌مدت متغیر‌های موثر بر تقاضای بنزین را مورد بررسی قرار می‌دهیم در پایان نیز از مطالب عنوان شده نتیجه‌گیری و راهکار‌های موردنظر را مطرح می‌کنیم.
سیر صعودی مصرف بنزین که در سال‌های اولیه دهه ۵۰ آغاز شده بود با وقوع بحران اول نفتی (سال ۱۳۵۲) و افزایش چشمگیر درآمد ارزی به شکل بی‌سابقه‌ای افزایش یافت و مصرف آن از ۴/۵میلیون لیتر در روز، در سال ۱۳۵۲ به سطح ۶/۱۵میلیون لیتر، در سال ۱۳۵۸ رسید، به بیان دیگر، در مدت ۷ سال مصرف این فرآورده ۱۸۹درصد رشد یافت. در پایان سال‌های جنگ تحمیلی با وجود سهمیه‌بندی بنزین در طول دوران جنگ، مصرف بنزین به سطح ۵/۱۹میلیون لیتر در روز رسید. با خاتمه یافتن جنگ تحمیلی روند مصرف بنزین شتاب بیشتری به خود گرفت و در سال اول برنامه (۱۳۶۹) به ۷/۲۲میلیون لیتر در روز رسید. در سال ۱۳۷۱ سهمیه‌بندی بنزین لغو گردید و عرضه آن به صورت آزاد آغاز شد که رشد متوسط سالانه ۳/۸ درصدی مصرف بنزین را در طول برنامه اول در پی داشت. روند افزایشی مصرف بنزین که در طول برنامه اول به شدت فزونی یافته بود در سال دوم برنامه دوم به یکباره متوقف گردید و مصرف آن از ۳/۳۱میلیون لیتر در سال ۱۳۷۳ به ۴/۳۱میلیون لیتر در سال ۱۳۷۴ رسید. بی‌شک افزایش صددرصدی قیمت بنزین از ۵۰ ریال در سال ۷۳ به ۱۰۰ ریال در سال ۷۴ همراه با فروکش کردن عطش مصرف پس از لغو سهمیه‌بندی، در کاهش مصرف
بنزین هر چند به صورت موقت تاثیر به سزایی داشته است. متاسفانه روند افزایشی مصرف بنزین از سال سوم برنامه دوم هرچند به صورت کند، مجددا آغاز گردید و با افزایش تعداد خودروها و بالا بودن مصرف آنها بر شدت این روند افزوده شد. به طوری که در سال پایانی برنامه دوم به سطح ۱/۳۹میلیون لیتر رسید. در طول برنامه سوم میزان رشد مصرف به ۲/۹درصد رسید که نسبت به متوسط رشد سالانه برنامه دوم (۶/۴) صددرصد افزایش داشته است. افزایش مصرف این فرآورده واردات بیشتر آن را به همراه داشت و واردات بیشتر سهم بیشتر از بودجه ارزی را به خود اختصاص داد به طوری که در سال ۱۳۸۳ از ۷/۶۰میلیون لیتر مصرف روزانه بنزین ۱۵/۴۰میلیون لیتر آن تولید داخل بوده؛ لذا مابه‌التفاوت آن از طریق واردات تامین گردیده است. با نگاهی به قیمت واقعی بنزین طی سال‌های ۱۳۸۴-۱۳۸۵ خواهیم دید که قیمت بنزین نه تنها افزایش پیدا نکرده بلکه در سال‌هایی با کاهش قیمت واقعی بنزین نیز همراه بوده است.
پیش‌بینی اثر سناریوهای مختلف قیمتی بر مصرف بنزین
تابع تقاضای بنزین از کشش قیمتی پایینی برخوردار است ولی برای سیاست‌گذاری باید به درصد افزایش و نوع افزایش قیمت (یکباره یا تدریجی) نیز توجه داشت. با توجه به تابع تقاضای بنزین برآورد شده می‌توان بنزین را در سناریوهای قیمتی مختلف (با فرض رشد ۸/۵ درصد تولید ناخالص داخلی و رشد جمعیت ۴/۱درصد، تورم ۹/۹درصد و افزایش کارآیی ۸/۱درصد (اعداد منظور شده در برنامه چهارم) برای فاصله سال‌های ۱۳۹۳-۱۳۸۵ و ۵/۲درصد برای سال‌های ۱۴۰۳-۱۳۹۳) در سال‌های آتی به دست آورد. لازم به ذکر است که در مدل فوق متغیر جانشین کارآیی با توجه به تست‌های موجود حذف شده است ولی در آینده با توجه به افزایش قیمت بنزین و سیاست‌های دولت انتظار داریم کارآیی از عوامل موثر در تقاضای بنزین باشد.
برآورد کاهش مصرف بنزین در سناریوهای مختلف:
سناریوی اول: ثبات قیمت در ۸۰۰ ریال تا سال ۱۳۸۹ و تغییر سایر عوامل
سناریوی دوم: افزایش پلکانی قیمت تا سال 1389 و تغییر سایر عوامل
سناریوی سوم: افزایش یکباره قیمت از ۸۰۰ ریال به ۱۵۰۰ ریال در سال ۸۵ و تثبیت آن در سال‌های بعدی
سناریوهای چهارم، پنجم، ششم و هفتم: افزایش یکباره قیمت از 800 ریال به 2500، 3500، 4500 و 6000 ریال و تثبیت آن در سال‌های بعدی در نظر گرفته شده‌اند. جدول (1)
با توجه به جدول یک، اگر قیمت در ۸۰۰ریال ثابت بماند مصرف سرانه پنج‌سال برابر ۲۱۷۰ لیتر خواهد بود و با افزایش پلکانی قیمت، به ۱۷۳۲ لیتر تنزل پیدا خواهد کرد.
در طی پنج سال با افزایش پلکانی قیمت، مصرف سرانه بنزین ۴۳۸لیتر (۲۰درصد) نسبت به قیمت ثابت ۸۰۰ ریال کاهش خواهد یافت. به زبان ساده‌تر در ۵سال حداقل به میزان مصرف یک سال، مثلا به میزان مصرف سرانه سال ۸۶ صرفه‌جویی خواهیم داشت.
در سناریوی افزایش پلکانی قیمت، مصرف‌کنندگان به طور متناوب سالی یکبار تحت فشار افزایش قیمت قرار می‌گیرند و میزان کاهش مصرف در دوره پنج ساله نسبت به گزینه‌های قیمتی 1500 و 2500درصد کاهش بیشتری رانشان می‌دهد.
در گزینه قیمت ۶۰۰۰ریال بیشترین درصد کاهش (۲۸درصد) مشاهده می‌شود که رقم قابل توجهی است. اما برای انتخاب این گزینه‌ها تبعات تورمی و همچنین تاثیر آن بر کسری بودجه دولت نیز باید لحاظ شود.
مورد دیگری که می‌توان از جدول یک استفاده کرد، بررسی برآورد مصرف و درصد تغییر آنها در یکسال معین است. در اینجا سناریوی مربوط به افزایش یکباره قیمت در سال 85 را بررسی می‌کنیم. (جدول 2)
با افزایش یکباره قیمت از 800ریال به ترتیب به 1500، 2500، 3500، 4500، 6000ریال میزان مصرف سرانه در هر حالت طبق جدول یک کاهش خواهد یافت.
لازم به ذکر است نکته‌ای که در اکثر کارهای قبلی در نظر گرفته نشده، میزان و درصد افزایش قیمت است و به صرف کم کشش بودن تابع تقاضا سیاست قیمتی را غیر کارا در نظر گرفته‌شده ولی با توجه به جداول فوق می‌توان گفت با افزایش قیمت جاری در حدود ۲۰۰درصد (از ۸۰۰ به ۲۵۰۰ریال) با فرض ثبات سایر شرایط مصرف طی دو سال در حدود ۴/۲۳درصد خواهد بود و این بدان معنی است که در حدود ۲سال می‌توان واردات را از ۴۰درصد مصرف به ۲۰درصد مصرف تقلیل داد لیکن چنانچه قیمت فعلی یکباره به قیمت فوب خلیج‌فارس (۴۵۰۰ریال بر لیتر) افزایش پیدا کند مصرف آن ۳/۱۷درصد یا ۱۲میلیون لیتر در روز کاهش پیدا می‌کند.
خلاصه و نتیجه‌گیری
در سال های اخیر عمده‌ترین معضل کشور تامین سوخت وسایل نقلیه یعنی بنزین موتور بوده است. عدم هماهنگی میان تولید و مصرف این فرآورده به گسترش بسیار سریع واردات آن منجر شده است. به طوری که هم‌اکنون حدود ۴۰درصد مصرف داخلی آن از طریق واردات تامین می‌شود. به نظر می‌رسد یکی از علل اصلی رشد بالای مصرف بنزین، قیمت پایین فرآورده در داخل کشور است که مباحث فراوانی را در مورد نحوه تعدیل و چگونگی تاثیر آن بر مصرف این فرآورده به وجود آورده است در همین راستا در تحقیق حاضر به بررسی علمی این موضوع پرداخته، تابع تقاضای خطی بنزین برآورد شد.
تابع تقاضای بنزین از کشش قیمتی پایینی برخوردار است ولی برای سیاست‌گذاری باید به درصد افزایش و نوع افزایش توجه داشت. با توجه به تابع تقاضای بنزین برآورد شده می‌توان میزان مصرف سرانه بنزین را در سناریوی قیمتی مختلف برای سال‌های آتی به دست آورد.
با توجه به جدول شماره یک می‌توان گفت که:
الف- در سال‌های آتی به دلیل وجود سایر عوامل (مانند رشد GDP و رشد جمعیت و...) مصرف بنزین روندی رو به رشد خواهد داشت.
ب- رابطه مستقیم بین درصد افزایش قیمت و میزان کاهش مصرف وجود دارد.
ج- چنانچه پس از هر افزایش قیمت در سال اول، قیمت به مدت پنج سال ثابت بماند، کاهش مصرف در سال‌های بعد چندان قابل توجه نخواهد بود. به عنوان مثال اگر قیمت در سال 85 یکباره از 800 به 6000ریال افزایش پیدا کند و به مدت پنج سال ثابت باقی بماند، مصرف در سال اول به طور قابل توجهی کاهش پیدا می‌کند ولی در سال‌های بعدی این رشد روند صعودی به خود می‌گیرد. به عبارت دیگر به‌رغم آنکه نسبت به قیمت ثابت 800ریال کاهش مصرف وجود دارد ولی مصرف همچنان دارای رشد مثبت است.
در مورد قیمت پلکانی مشاهده می‌شود رشد کاهش مصرف برای دو سال متوالی وجود دارد ولی رشد مثبت آن در مقایسه با سناریوهای دیگر کمتر و در سال‌های ۱۳۸۸ و ۱۳۸۹ رشدی نخواهد داشت.
نتیجه اینکه با توجه به کشش بلندمدت، سرعت تعدیل، درصد بالای افزایش قیمت می‌توان امیدوار بود که افزایش قیمت در گذر زمان باعث کاهش مصرف شود، ولی افزایش قیمت تبعات منفی مانند تورم به همراه خواهد داشت وعلاوه بر آن از اصلاح ساختاری به عنوان مکمل سیاست‌های قیمتی در جهت حمایت از سیاست‌های قیمتی باید استفاده شود.
این تحلیل خلاصه یک مقاله پژوهشی است که در تازه‌ترین شماره فصلنامه مطالعات اقتصاد انرژی چاپ شده است.
ارسال نظر