آزاد‌سازی قیمت‌‌ها و نان‌های دستوری

زهرا کاویانی *

قانون هدفمندی یارانه‌ها در حالی از ۲۸ ام آذرماه در حال اجرا شدن است که هدف اصلی از اجرای این قانون آزاد شدن قیمت‌ها و نزدیک شدن به قیمت‌های واقعی در اقتصاد ایران، عنوان می‌شود. مطبوعات، رادیو و تلویزیون و سایر رسانه‌های گروهی سعی دارند تا مردم را با مزایای اجرای این قانون آشنا سازند. در این راستا تلاش شده است تا مردم از مضرات تعیین قیمت‌های آب و برق و گاز در سطحی پایین‌تر از قیمت‌های واقعی آگاهی پیدا کرده؛ بنابراین با علم به فواید افزایش یا اصلاح قیمت‌ها با این طرح آشنا شوند.

این روزها مصاحبه‌های مردمی، صحبت‌های مسوولان و سیاستمداران و اظهار نظر کارشناسان مسوول و غیر‌مسوول، همگی بر یک موضوع تکیه دارند و آن نیز آزاد‌سازی و واقعی‌سازی قیمت‌ها و فواید عرضه کالاها به قیمت‌های واقعی در یک بازار رقابتی است. از این‌ رو، این موضوع برای اقتصاد ایران بسیار خوشایند و مطلوب است که پس از سال‌ها که از غیر‌واقعی بودن قیمت‎ها و بازارهای دستوری در اقتصاد ایران می‌گذرد، امروز همه و همه از مردم تا سیاستمداران از فواید بازارهای رقابتی صحبت به میان می‌آورند و بازارهای رقابتی را از ابزارهای دستیابی به عدالت اقتصادی عنوان می‌کنند.

این موضوع را می‎توان برای اقتصاد ایران به فال نیک گرفت و همچنین از سیاستمداران نیز انتظار داشت که زمینه‌ساز ایجاد شرایط رقابتی در کلیه بازارها باشند تا رقابت موجود بین عرضه‌کنندگان، منجر به بهبود کیفیت کالاهای عرضه شده شود.

در همین راستا می‌توان به تغییر و تحولات بازار نان اشاره کرد. تولید نان و یارانه اعطایی به آن از جمله مواردی بوده است که در سال‌های اخیر مشکلات زیادی را به‌وجود آورده است. اعطای یارانه به نان و در مقابل تعیین دستوری قیمت آن از سوی دولت، منجر به کاهش کیفیت نان تولیدی شده که افزایش روز افزون ضایعات نان را به همراه داشته است. بر این اساس، در سال‌های اخیر نانوایی‌هایی تحت عنوان نانوایی‌های آزاد پز ایجاد شده‌اند که نان را بدون دریافت آرد یارانه‌ای پخت می‌کنند. در این واحد‌ها، نان‌ها با کیفیت متفاوت و در اندازه‌های متفاوت پخت می‌شوند که بسته به کیفیت نان تولیدی و رعایت مواردی مانند عدم استفاده از جوش شیرین، افزودن کنجد و غیره و همچنین وزن چانه نان، قیمت آن نیز متفاوت است به‌ طوری که نان بربری آزاد در حدود بازه ۴۰۰ تا ۷۰۰ تومان و نان سنگک در حدود بازه ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ تومان عرضه می‌شوند. نان عرضه شده در این واحد‌ها با وجود اختلاف قیمت زیاد با نان‌های یارانه‌ای با استقبال مردم مواجه شده و این موضوع باعث روند رو به رشد ایجاد نانوایی‌های آزاد پز در سطح تهران و برخی از شهرستان‌ها شده است. با این‌حال هم‌اکنون و به دنبال اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها دولت مقرر کرده است که قیمت نان عرضه شده در کلیه واحد‌های پخت نان، باید به سطح اعلام شده توسط دولت برسد.

به‌ دنبال این امر، ستاد هدفمندی یارانه‌ها طی اطلاعیه‌ای قیمت انواع نان را در ۳۱ استان کشور اعلام کرد که بر اساس آن قیمت نان لواش، تافتون، بربری و سنگک به ترتیب ۱۰۰، ۲۰۰، ۳۰۰ و ۴۰۰ تومان در استان تهران تعیین شد و مقرر شد که قیمت آزادپزها نیز کاهش پیدا کرده و به سطح قیمت‌های اعلام شده برسد. همچنین دولت یارانه نقدی جداگانه‌ای را برای نان اختصاص داد و مقدار ۸ هزار تومان یارانه نقدی نان به مدت دو ماه به حساب مردم واریز شد.

در همین راستا، دولت و رسانه‌های گروهی نیز تلاش کرده‌اند تا دلایل حذف یارانه نان را برای مردم تشریح کنند. در این خصوص به کرات عنوان شده است که حذف یارانه نان به نانوایی‌ها این امکان را می‌دهد که از قید قیمت‌های دستوری آزاد شده و بتوانند قیمت نان را مطابق با قیمت واقعی آن که برابر با هزینه تمام شده است تعیین کنند؛ بنابراین تولید و عرضه در قیمت‌های واقعی نیز موجب می‌شود تا تولید‌کنندگان برای جذب مشتری با یکدیگر رقابت کرده و کیفیت نان تولیدی خود را افزایش دهند.

منطق اقتصادی نیز با این موضوع سازگار است. در علم اقتصاد بازارهای رقابتی از بیشترین کارآیی برخوردار هستند؛ بنابراین، بازار رقابت کامل وضعیت مطلوب در اقتصاد است که منجر به تخصیص‌های بهینه و کارآ می‌شود؛ بنابراین بازارها هرچه بیشتر به سمت بازارهای رقابتی حرکت کنند و حمایت‌های دولتی حذف شود قیمت‌ها نیز به سطح قیمت‌های واقعی نزدیک شده و در نتیجه اقتصاد به سمت وضعیت بهینه حرکت می‌کند. بر همین اساس در بازار نان نیز حذف یارانه نان در صورتی که حذف نظارت و قیمت‌گذاری را نیز در پی داشته باشد می‌تواند به رقابتی شدن این بازار کمک کند.

در این میان، نباید فراموش کرد که قیمت‌گذاری نان توسط دولت که طی سال‌های گذشته صورت ‌گرفته است، به علت اعطای یارانه به این بخش بوده است؛ بنابراین حذف یارانه نان باید حذف نظارت‌های دولتی و قیمت‌گذاری‌های دستوری را نیز به همراه داشته باشد.

با این‌حال هم اکنون و در راستای اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها، دولت اعلام کرده است که قیمت‌های نان باید در کلیه واحد‌های عرضه نان یکسان بوده و در نتیجه دیگر نانوایی تحت عنوان آزاد پز وجود ندارد. قیمت‌های اعلام شده توسط این ستاد نشان از کاهشی در حدود ۲۵ تا ۶۰ درصد برای نانوایی‌های آزاد پز دارد که این کاهش قیمت مسلما افت کیفیت نان‌های تولیدی توسط این واحد‌ها را به‌همراه خواهد داشت. این افت کیفیت از سوی مسوولان امر نیز به این واحد‌ها تکلیف شده است به طوری که بنابر اعلام واحد‎های عرضه نان آزاد، در برخی موارد به این واحد‌ها اعلام شده است که با کاهش وزن چانه و حذف مواردی مانند کنجد و غیره مبادرت به کاهش قیمت نان ورزند که البته این امر نیز منطقی است، زیرا عرضه نان با قیمت‌های فعلی صرفه اقتصادی را برای تولید نان‌های با کیفیت بیشتر ایجاد نمی‌کند.

در این باره مشخص نیست که کاهش قیمت در نانوایی‌های آزاد پز به چه علت باید اتفاق بیفتد؟! در حال حاضر اتفاقی که در بازار نان رخ داده است به این صورت است که دولت یارانه نان را از این بازار حذف کرده؛ بنابراین آرد را با قیمت‌های جدید عرضه می‌کند و در صورتی که دولت یارانه‌ای به این بخش نمی‌دهد؛ بنابراین نباید اعمال کنترل قیمتی نیز بنماید.

می‌توان متصور بود که دولت به علت مقابله با بار روانی افزایش قیمت‌ها که به‌ دنبال حذف یارانه‌ها ایجاد می‌شود، قیمت‌های جدید نان را برای نانوایی‌هایی که تا پیش از این آرد یارانه‌ای دریافت می‌کردند، به صورت دستوری آن ‌هم تنها یک‌ بار و در مرحله اول حذف یارانه‌ها تعیین کند و از این پس، اجازه دهد تا قیمت‌ها به صورت رقابتی تعیین شود، اما مشخص نیست که در این میان نانوایی‌های آزادپز به چه علت باید کیفیت و قیمت خود را کاهش دهند؟! اصولا پس از حذف یارانه از این بازار، تعیین قیمت‌های دستوری نیز معنا و مفهومی ندارد. در حال حاضر، بازار نان بازاری است که در آن انواع نان با کشش جانشینی بسیار بالا و با کیفیت‌ و قیمت‌های متفاوت با تعداد تولیدکنندگان بسیار عرضه می‌شود. در چنین بازاری مسلما قیمت‌ها نمی‌تواند بیش از حد افزایش یابد، مردم با افزایش قیمت یک نوع نان در یک واحد تولیدی، بلافاصله انواع دیگر نان را جایگزین آن می‌کنند یا نان مورد نظر خود را از سایر نانوایی‌ها تهیه می‌کنند. در این بازار، با چنین خصوصیتی، وجود رقابت می‌تواند کیفیت را تا حد بالایی افزایش داده و از ضایعات نیز جلوگیری کند. این در حالی است که اعمال کنترل‌های قیمتی در بازار نان، عملا قدرت رقابت و افزایش کارآیی را از تولیدکنندگان سلب می‌کند. تعیین قیمت‌ها از سوی دولت و عدم امکان انعطاف قیمت‌ها موجب می‌شود که تولید‌کنندگان انگیزه‌ای برای ایجاد روش‌های خلاقانه برای جذب مشتری بیشتر نداشته باشند. همچنین با اعمال قیمت‌های دستوری، نمی‌توان انتظار داشت که کیفیت نان‌ در نانوایی‌هایی که تا پیش از این یارانه دریافت می‌کردند هم افزایش یابد. اصولا مشخص نیست که زمانی که دولت قیمت‌ها را برای همه و در سطح یکسان تعیین می‌کند، نانوایی‌ها چطور انگیزه افزایش کیفیت را پیدا می‌کنند؟ در چنین شرایطی، وضعیت بازار برای این نوع نانوایی‌ها تفاوتی نکرده است، زیرا در حال حاضر نیز همه نان را به یک قیمت عرضه می‌کنند؛ بنابراین امکان ارائه خدمات بهتر همراه با اندکی افزایش قیمت برای هیچ یک از نانوایی‌ها وجود ندارد. حتی می‌توان گفت که امکان کاهش کیفیت متوسط بازار نیز وجود دارد، زیرا با یکسان شدن قیمت نان برای نانوایی‌های آزاد پز و یارانه‌ای، نانوایی‌های یارانه‌ای رقیب جدی و اصلی خود در بازار به لحاظ کیفیت را نیز از دست داده‌اند.

آنچه از این بحث نتیجه گرفته می‌شود آن است که کنترل‌های قیمتی در هر بازاری منجر به کاهش کارآیی در آن بازار و عدم انگیزه کافی برای خلاقیت در تولید و بهبود کیفیت می‌شود. این درحالی است که ایجاد رقابت عملا کاهش قیمت‌ها را نیز در پی خواهد داشت با این تفاوت که قیمت‌ها در سطح‌های واقعی تعیین شده و همچنین امکان افزایش کیفیت را نیز فراهم می‌آورد، اما در این میان باید توجه داشت که افزایش کیفیت نان و حذف ضایعات آن تنها به موجب حذف یارانه‌ها اتفاق نمی‌افتد. دولت باید توجه داشته باشد که تعیین قیمت‌های دستوری در این بخش می‌تواند در همان حد و اندازه‌های وجود یارانه‌ها، به این بخش از تولید آسیب وارد کند؛ بنابراین امید است که در حال حاضر که دولت اقدامات مهمی را در راستای افزایش کارآیی بازارهای اقتصادی در دست اجرا دارد و هدفمندی یارانه‌ها نیز گام اول این اقدامات بوده است، به موارد این چنینی نیز توجه کافی داشته باشد و در نظر داشته باشد که منظور اصلی از هدفمندی یارانه‌ها حرکت به سمت کاهش سهم دولت و ایجاد رقابت بیشتر بوده است.

* Zahraa.kaviani@gmail.com