دغدغه‌‌های اقتصاددان

میثم هاشم‌خانی

طرح نکاتی جدید و در عین حال موشکافانه در مورد طرح هدفمندی، مهم‌ترین ویژگی مصاحبه اختصاصی دکتر صالحی اصفهانی با دنیای اقتصاد محسوب می‌شود؛ نکاتی که برخی در دفاع از کلیت طرح هدفمندی و برخی در انتقاد از جزئیات اجرایی این طرح بیان شده‌اند، اما وجه مشترک اکثر آنها اشاره به زوایایی از طرح هدفمندی ا‌ست که دست‌کم تا به امروز کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند؛ از طرح مساله امکان بالقوه کمک طرح هدفمندی به کاهش رکود اقتصادی گرفته تا طرح مساله خطرناک بودن پرداخت همه یارانه نقدی به سرپرست خانوار و از تاکید بر لزوم تفکیک برنامه افزایش قیمت انرژی مصرفی برای خانوارها و بنگاه‌ها گرفته تا تاکید بر نقش اطلاع‌رسانی شفاف در کاهش اعتراضات شهروندان.

دغدغه‌مندی و پیگیری دکتر صالحی در مورد مسائل اقتصادی مختلف ایران، برای نگارنده به هیچ عنوان مایه تعجب نبود، چرا که دکتر صالحی اصفهانی با وجود سال‌ها اقامت در خارج از کشور، همواره با دغدغه‌مندی تمام به پیگیری دقیق شرایط اقتصادی ایران پرداخته و مقالات متعددی را در این زمینه تالیف نموده است. اوج این دغدغه‌مندی با مراجعه به وبلاگ تخصصی ایشان در زمینه بررسی مسائل اقتصادی ایران (با عنوان Tyranny of numbers) قابل مشاهده است؛ وبلاگی که به طور خاص به ارائه تحلیل‌هایی پیرامون مسائل مربوط به فقر، اشتغال و آموزش در ایران می‌پردازد.

تبعید زنان به خوشه سوم؛ پاشنه آشیل

طرح هدفمندی

در حال حاضر، به نظر می‌رسد که با توجه به تصمیم دولت برای پرداخت همه یارانه نقدی به سرپرست خانوار، بالغ بر ۹۰ درصد از زنان از دریافت مستقیم یارانه نقدی محروم خواهند شد، اقدامی که می‌توان با اندکی اغراق، آن را معادل با طبقه‌بندی همه زنان در خوشه سوم دانست.

به زعم نگارنده، یکی از مهم‌ترین نکات مطرح‌شده در این مصاحبه، اشاره دکتر صالحی به تبعات منفی حاصل از اختصاص کامل یارانه نقدی به سرپرست خانوار و توصیه ایشان به پرداخت جداگانه یارانه نقدی به افراد دارای سن قانونی است؛ درست مشابه روندی که در مورد پرداخت سود سهام عدالت در پیش گرفته شده است.

صالحی اصفهانی معتقد است که «با توجه به وجود ۲ الی ۴ میلیون معتاد به مواد مخدر در ایران که بسیاری از آنها سرپرست خانوارهای فقیر محسوب می‌شوند» و نیز با توجه به «متمایل بودن بخش دیگری از سرپرستان خانوارهای فقیر به سمت اعتیاد»، پرداخت همه یارانه نقدی به سرپرست خانوار می‌تواند تبعات بسیار نامناسبی را به همراه داشته باشد؛ از اختصاص بخش قابل توجهی از یارانه نقدی برای افزایش مصرف مواد مخدر گرفته تا تخصیص نامساوی یارانه در میان اعضای خانوار و نیز حیف و میل بخش زیادی از یارانه نقدی.

دکتر صالحی در انتقاد به محروم ساختن بخش عمده زنان از دریافت مستقیم یارانه نقدی، به پژوهش‌های متعددی اشاره می‌کند که بر مبنای آنها، «هر گاه کمک‌های مالی تعلق ‌گرفته به خانوار‌های فقیر در اختیار مادران قرار گیرد، این کمک‌ها از یک طرف به صورت متعادل‌تری در میان اعضای خانوار توزیع خواهد شد و از طرف دیگر، بخش بیشتری از آنها به تغذیه، بهداشت و آموزش اختصاص خواهد یافت».

تصور نگارنده آن است که محروم ساختن زنان از دریافت مستقیم یارانه نقدی، علاوه بر تبعات منفی اقتصادی و اجتماعی، تبعات منفی دیگری هم به دنبال دارد که قطعا برای مدیران اجراکننده طرح هدفمندی خوشایند نخواهد بود، یعنی تشدید نارضایتی بخش زیادی از زنان نسبت به طرح هدفمندی از همان آغاز پرداخت یارانه نقدی. چه بسا که این نارضایتی، زمانی که با سایر نارضایتی‌های حاصل از اجرای طرح هدفمندی ترکیب شود، چالش جدی برای ادامه اجرای مراحل بعدی ایجاد نماید و در نتیجه، شایسته است که مدیران مربوطه چنین مساله‌ای را هم مدنظر قرار دهند.

نکته مهم دیگر، آن است که انتظار می‌رود در صورت محروم شدن بخش عمده زنان از دریافت مستقیم یارانه نقدی، نارضایتی زنان ساکن شهرهای کوچک و روستاها به مراتب شدیدتر باشد؛ زیرا در این مناطق از یک طرف به دلیل پایین بودن هزینه‌های زندگی، قدرت خرید یارانه نقدی بالاتر است و از سوی دیگر زنان ساکن چنین مناطقی طعم دریافت مستقیم کمک مالی نقدی را در قالب سود سهام عدالت چشیده‌اند. درست در نقطه مقابل در شهرهای بزرگ قدرت خرید یارانه نقدی نسبتا پایین بوده و در نتیجه موتور محرکه نارضایتی زنان در شهرهای بزرگ، به حس تبعیض ناشی عدم دریافت مستقیم یارانه نقدی مربوط می‌شود.

طرح هدفمندی و امکان بالقوه کمک به اشتغال

نکته مهم و نسبتا جدید دیگری که دکتر صالحی بر آن تاکید دارد، به احتمال بالقوه تاثیر طرح هدفمندی بر کاهش رکود اقتصادی ایران مربوط می‌شود. دکتر صالحی معتقد است که «اگر بخش عمده درآمدهای حاصل از اجرای طرح هدفمندی در میان دهک‌های درآمدی پایین توزیع شود، می‌توان انتظار داشت که شاهد تحریک تقاضای موثر در اقتصاد ایران باشیم، پدیده‌ای که به احتمال فراوان به کاهش رکود اقتصادی کمک خواهد نمود». البته صالحی اصفهانی معتقد است اتفاق مذکور تنها در صورتی رخ خواهد داد که «مکانیزم دقیقی برای تعیین دهک‌های درآمدی پایین مورد استفاده قرار گیرد».

تصور نگارنده آن است که در صورت طراحی مکانیزم مناسبی برای یافتن دهک‌های درآمدی پایین، قطعا تحریک تقاضای موثر رخ داده و از طریق افزایش تقاضا برای برخی کالاها و خدماتی که در علم اقتصاد به آنها Labor-intensive اطلاق می‌گردد، به کنترل نرخ بیکاری کمک خواهد نمود (منظور کالاها و خدماتی هستند که برای تولید آنها به نیروی کار زیاد و سرمایه کم نیاز است).

برای توضیح بیشتر، می‌توان به این مساله اشاره کرد که در صورت پرداخت یارانه نقدی قابل توجه به دهک‌های درآمدی پایین ساکن روستاها، بلافاصله تقاضای مصرف مواد غذایی در میان روستاییان بالا خواهد رفت و بخش زیادی از این مازاد تقاضا باعث فعال شدن ظرفیت بالقوه تولید محصولات کشاورزی و دامی در روستاها خواهد شد که همین مساله اشتغال را در مناطق مذکور تقویت خواهد نمود.

البته بدیهی ا‌ست که چنین مکانیزمی فقط در صورتی فعال خواهد شد که بخش عمده درآمدهای حاصل از طرح هدفمندی، در قالب یارانه نقدی به دهک‌های درآمدی پایین‌تر از متوسط پرداخت گردد؛ زیرا در صورت پرداخت یارانه نقدی به دهک‌های درآمدی بالاتر از متوسط، با توجه به الگوی مصرفی متفاوت این دهک‌ها، بخش زیادی از یارانه نقدی برای خرید کالاهای Capital-intensive صرف شده (کالاهایی که برای تولید آنها به سرمایه زیاد و نیروی کار کم نیاز است، مثل گوشی موبایل، کامپیوتر و . . .) و در نتیجه اشتغال چندانی ایجاد نخواهد شد.

امیدواری به رفع ابهامات طرح هدفمندی

به‌رغم نکات ارزشمند مطرح‌شده در این مصاحبه، مایه تاسف فراوان است که هم‌اکنون در کلیه مصاحبه‌هایی از این دست و نیز در همه جلسات بحث و بررسی پیرامون طرح هدفمندی، سایه سنگین ابهامات متعدد مربوط به جزئیات اجرایی این طرح به چشم می‌خورد و اقتصاددانان، نویسندگان اقتصادی و حتی اکثریت نمایندگان مجلس، اطلاعات ناچیزی در مورد چگونگی اجرای بخش‌های مختلف این طرح دارند. طبیعتا ارائه اطلاعات شفاف‌ و دقیق‌ در مورد جزئیات طرح هدفمندی از سوی مدیران اجرایی این طرح، شرایط را برای دریافت نقطه نظرات کارشناسان مهیا ساخته و منجر خواهد شد که امکان اجرای این طرح با کمترین تبعات منفی فراهم گردد؛ اطلاعاتی که با توجه به پرداخت اولین قسط یارانه نقدی در مهرماه، به نظر می‌رسد قدری برای ارائه آنها دیر شده باشد اما نگارنده همچنان امیدوار است هر چه زودتر شاهد ارائه این اطلاعات از سوی مدیران مربوط باشیم.

m.hashemkhany@gmail.com