رنگ‌هایی به پختگی تاریخ
عکس بزرگ: آکو سالمی
بزرگداشت هانیبال الخاص در هشتادمین سال تولدش
فرهاد گوران
‌هانیبال الخاص، چنانکه در وصف او و آثارش گفته‌اند، نقاشی قصه‌گو است؛ گرایش او به روایت نقاشانه هستی و تاریخ، یکی از وجوه تمایز این نقاش با دیگر نقاشان معاصر ایران است.

آمیختگی کلمه و رنگ در تابلوهای او که به احساس عمیق آفرینش دامن می‌زند. به سبک خاص این جادوگر رنگ و فیگور تبدیل شده است. الخاص همواره با تاریخ سروکار داشته، چنانکه در نمایشگاه خانه هنرمندان، یک سالن به نمایش تابلوهای لته‌ای او اختصاص یافته که هستی و نیستی قوم آشور را روایت می‌کند و نکته این جا است که الخاص پدر و مادر خود را در حاشیه و متن این تابلوها گنجانده تا حضور هنوزاهنوز این قوم را یادآوری کند؛ هرچند که رنگ‌های او چیز دیگری می‌گویند و مایه‌ای تراژیک دارند. نقاشی‌های الخاص از یک سو ریشه در مینیاتور و سنت نقاشی موسوم به نقاشی قهوه‌خانه‌ای دارد و از سوی دیگر با جریان‌های مهم هنر معاصر از جمله امپرسیونیسم، اکسپرسیونیسم و هپنینگ آرت رابطه‌ای خلاقانه برقرار کرده است. او هم به فیگورها و چهره‌های واقعی پرداخته و هم به فضاها و پرسپکتیوهای انتزاعی و هزار و یک شبی. صاحب سبک است و امضای او در جزییات آثارش نهفته است. نگریستن به تابلوهای الخاص به ویژه تابلوهایی که ترکیب‌بندی خالص رنگند، مخاطب را به اعماق تاریخ می‌کشاند، بی‌آنکه او را درگیر سوژه تاریخ کند. در باب نقاشی‌های او می‌توان از «مقامات و طبقات» رنگ سخن گفت که البته شرح آن مجال دیگری می‌خواهد. او شاعر، پرنده، قفس، درخت و... را در کنار هم می‌نشاند، اما به هر یک رنگی می‌بخشد که رنگ همنشینی آنها نیست، تناقض و تضاد شدیدی پدید می‌آورد که نه به مفاهیم ایجابی که به تصورات سلبی مخاطب دامن می‌زند. با این حال پختگی رنگ‌هایی که در تابلوهای الخاص دیده ایم با کودکی و نقش‌های کودکانه نسبت هستی شناختی دارد. او کار خود را از دایره بسته تقابل‌های دوتایی (جدیت/ بازی، واقعیت/ تاریخ، روشنی/ تیرگی و...) بیرون برده و به آن ساخت و ماهیتی چندگانه داده است. در تازه‌ترین نمایشگاه او که در خانه هنرمندان برگزار شد، اثری از بچه‌ها هم دیده می‌شد با عنوان «تقدیم به عمو‌هانیبال»، این اثر را که کنشی نمادین دارد می‌توان کلید راه یافتن به هزارتوی نقاشی‌های او تلقی کرد.
نقاشی و عکاسی به روایت الخاص
چهره انسان برای انسان تماشایی است. خیلی‌ها حاضرند ساعت‌ها بر روی یک سکو در محل عبور همگان بنشینند و مردم را تماشا کنند. ما به چهره‌ها زودتر از اندام‌ها توجه می‌کنیم. کودکان هنگام نقاشی کردن از انسان، اول چهره را می‌کشند و بعد بدن را و اغلب به خط‌هایی نازک که از سر بیرون می‌زند به جای دست و پا اکتفا می‌کنند.
در نقاشی، چهره کشیدن (پرتره ) یکی از سنت‌ها است. زمانی که صنعت عکاسی اختراع شد، خیلی‌ها گفتند که دوران پرتره کشی به سر رسیده است. کم‌کم معلوم شد که می‌توان نوع پرتره‌هایی را که جای خود را به عکاسی می‌دهند مردود دانست. نقاشان خوب و بزرگ گذشته در پرتره‌هایی که می‌کشیدند، کار عکاسی را نمی‌کردند. نقاش خوب در بیان چهره به اغراق و دخل و تصرف برای بیان عواطف درونی مدل خود دست می‌زند و به نور و رنگ و شکل ظاهری بسنده نمی‌کند. بعد‌ها عکاسان هم متوجه شدند که می‌توان با ترفندهای خاص هنر عکاسی به دخل و تصرف دست یافت. به هر حال، هم نقاشی خوب و هم عکاسی خوب از چهره، هر دو خصلت‌های ویژه خود را دارا هستند.
... مردم از آویزان کردن نقاشی از چهره، ترس روانی دارند. باید این ترس را از بین برد. ما باید به فرهنگ دیواری خود که سطح بسیار نازلی دارد بیندیشیم. برای مثال گمان نمی‌رفت که قیافه نقاش معروف هلندی اواخر قرن نوزدهم - ونسان ون‌گوگ - در زمان حیات خویش تزئین دیواری شود، چون حداقل چهره او زیبا و مردم پسند نبود و نیست، ولی پرتره‌هایی که این هنرمند از چهره خود کشید، هنرمندانه و ارزشمند است. هم‌اکنون پس از صد سال و اندی، شرکت‌های بزرگ و ثروتمندان جهان بیش از صد میلیون دلار می‌پردازند تا پرتره‌های او را زینت بخش دیوارهایشان کنند.
... پافشاری من در مصاحبه‌ها و نوشته‌ها و تدریسم این بوده که به خود بیندیشید و غرب را بی فرهنگانه تقلید نکنید. آخرین ایسم مهم‌ترین یا با دوام‌ترین شیوه نیست!
بی‌پرده سخن گفته‌ام. دشمن زیاد دارم‌. دوستان شفیق بیشتر. بی‌پروا قدم‌های زیاد برداشته‌ام پس اشتباه‌های بی شمار مرتکب شده‌ام. دروغ کم گفته‌ام و این حرف آخر، بزرگ‌ترین دروغم است.
کارنامه رنگین یک زندگی
مراسم بزرگداشت هشتاد سالگی‌ هانیبال الخاص از 22 خرداد ماه سال جاری به مدت ده روز در خانه هنرمندان ایران برگزار شد. در این بزرگداشت شخصیت‌های فرهنگی و هنری در باب زندگی و آثار الخاص سخن گفتند. ‌هانیبال الخاص در ۱۳۰۹ در کرمانشاه به دنیا آمد، شهری که ریشه در تاریخ کهن قوم او دارد. الخاص در سال 1956 از انستیتوی هنر شیگاگو در رشته هنرهای تجسمی‌فارغ‌التحصیل شد و سپس در سال 1958 از همان انستیتو مدرک فوق‌لیسانس را دریافت کرد. پس از بازگشت به ایران گالری گیل گمش را بنیاد نهاد و به کار تدریس نقاشی و مجسمه‌سازی مشغول شد. به مقام استادی دانشکده هنرهای زیبای تهران رسید. در کارگاه‌های مختلفی به آموزش نقاشی و تاریخ هنر پرداخت که البته دوران تدریس او فراز و نشیب بسیار داشته است. برپایى بیش از 300 نمایشگاه انفرادى و گروهى در داخل و خارج از کشور، نگارش و ترجمه صدها کتاب قصه و شعر به زبان فارسی، انگلیسی و آشوری از دیگر برگ‌های درخشان کارنامه زندگانی هنری و ادبی اوست. الخاص، همچنین یکصد غزل برگزیده حافظ را به آشورى ترجمه و هر غزل را به شیوه خاص خودش مینیاتوریزه کرده است. کتاب جامعى نیز از مجموعه مقالات، مصاحبه‌ها و یادداشت‌هاى او در دست انتشار است. الخاص آمیزه‌اى است از شاعر، معلم، نقاش و قصه‌گو. براى مثال او در دهه پنجاه، نمایشگاهى در نگارخانه شیخ برگزار کرد که فاقد افتتاحیه بود، یعنى روز اول بازدیدکنندگان با تعدادى بوم سفید روبه‌رو مى‌شدند که ‌هانیبال در مقابل نگاه مردم مشغول نقاشى کردن مى‌شد و پس از گذشت ده روز به تدریج بوم‌هاى خالى توسط او نقاشى مى‌شدند. این نمایشگاه غیرمنتظره، به جاى افتتاحیه، یک «اختتامیه» داشت.
همه‌ هانیبال الخاص را به عنوان یک نقاش فیگوراتیو مى‌شناسند. نقاشى که چهره و اندام انسان دلمشغولى همیشگى او است.