جهانی بودن فرصت یا تهدید؟

دکتر احمد صمیمی

در واقع بینش و نگرش انسان به موضوع است که نحوه مواجهه با آن را مشخص می­کند. به بیان دیگر موضوعات به خودی خود نه فرصتند و نه تهدید؛ بلکه نحوه نگرش ما به موضوع و متاثر از آن نحوه برخورد ما با آن است که تعیین‌کننده فرصت یا تهدید بودن موضوع است. مثال متعارف آن نفت است؛ آیا نفت در طول تاریخ ایران نعمت (طلای سیاه) یا نعمت (بلای سیاه) بوده است؟ اگرچه نفت به‌طور انتزاعی فرصت و نعمت تلقی می­شود ولی نوع نگرش به نفت در کشور در طول تاریخ ایران حداقل این تردید را به‌وجود آورده است که آیا واقعا نفت برای ایران فرصت بوده است؟ مثال دیگر موضوع جنگ تحمیلی است؛ اگرچه جنگ به‌طور انتزاعی بد و مخرب است و کشور ما را دچار مشکلات عدیده­ای کرده، ولی در بعضی حوزه­ها عامل شکوفایی استعدادها و بروز توانایی­های نهفته افراد، عامل ارتقای سرمایه اجتماعی جامعه و وحدت امت شد.

این موضوع راجع به جهانی شدن، جهانی‌سازی و جهانی بودن نیز مصداق دارد. تاکنون در ایران متاثر از نگرش و فهمی که افراد از این موضوع داشته و دارند، سه رویکرد مختلف نسبت به موضوع اتخاذ شده است.

جهانی‌سازی (پروژه)

اگر جهانی‌سازی را یک پروژه از پیش تعریف شده توسط بخشی از قدرت جهانی فهم کنیم که با هدف خروج اقتصاد ملی کشور از کنترل و حرکت به سمت روندی نابرابر و نامتوازن در جهت منافع چند کشور محدود، طراحی شده است یا به‌عبارت دیگر پروژه­ای تحت عنوان جهانی‌سازی تعریف شده تا منافع چند قدرت جهانی تامین شود، طبیعی است خروجی این نگرش جز مخالفت چیز دیگری متصور نیست.

جهانی شدن (پروسه)

اگر جهانی شدن را یک فرآیند طبیعی از دگرگونی­ها و تحولات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، امنیتی و فرهنگی بدانیم که در یک سیر تطور و تحول جهانی در حال رخ دادن است یا به‌عبارت دیگر جهانی شدن را یک پدیده در حال اتفاق بدانیم، آنگاه راجع به این جریان طبیعی می­توانیم بیاندیشیم و در خصوص مواجهه با آن، موضع خود را مشخص کنیم.

جهانی بودن (الزام و ضرورت)

اگر جهانی بودن را یک الزام و ضرورت حیاتی بدانیم و از آن به عنوان یک فرآیند توانمندسازی کشور در حوزه­های اقتصادی، اجتماعی، امنیتی، فرهنگی، سیاسی و ... نام ببریم و آن را فرصتی برای بهره­مندی از اقتصاد جهانی، افزایش بهره­وری و قدرت بین‌المللی شدن بدانیم، طبیعتا مواجهه با آن متفاوت است.

همانطور که ملاحظه می­شود، نحوه مواجهه با این موضوع متاثر از نحوه نگرش و فهم ما و درک درست، غیر احساسی و واقع بینانه از موضوع است. مخالفت با جهانی‌سازی، منفعل در برابر جهانی شدن و صد البته بازیگر فعال در جهانی بودن، مبتنی بر نگرش ما نسبت به موضوع است.

شاخص­های اصلی جهانی بودن:

- رشد سریع تجارت جهانی کالا و خدمات در قیاس با رشد تولید

- رشد سریع سرمایه­گذاری خارجی و سهم آن در

سرمایه­گذاری ناخالص داخلی

- ادغام و تملک شرکت‌های خارجی

- رشد شرکت‌های فراملیتی (چند ملیتی)

- کاهش محدودیت­ها و افزایش درجه باز بودن تجاری و مالی

- همگرایی قیمت­های داخلی و خارجی

- گسترش نظام­ها و سازمان­های تجاری و اقتصادی جهانی

- گسترش فن‌آوری اطلاعات و میزان بهره­گیری از آن.

جهانی بودن و وضعیت ایران:

- کاهش سهم ایران در تجارت کالایی جهانی

- کاهش سهم تجارت در تولید ناخالص داخلی

- ناچیز بودن سهم ایران در سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی جهانی

-حمایت­گرایی گسترده دولتی

-عدم عضویت در ترتیبات جهانی و عدم بهره­مندی مناسب از ترتیبات منطقه­ای

-عدم گسترش فن‌آوری اطلاعات و نبود زیرساخت­ها و قواعد حقوقی آن

-فقدان آزادی لازم برای تحرک عوامل تولید بین ایران و جهان.

تبعات عدم حرکت کشور به سمت اقتصاد رقابتی و جهانی بودن:

- تضعیف موقعیت اقتصادی و سیاسی در منطقه و جهان

- افزایش وابستگی کشور به نفت

- کاهش رشد ناخالص داخلی

- افزایش شکاف تکنولو‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍ژیک با جهان

- افزایش بیشتر هزینه­های تولید و قیمت­ها

- درون­گراتر شدن اقتصاد کشور

- عدم برخورداری از سرمایه­های خارجی

- غیر رقابتی شدن کالاها و خدمات تولید شده در کشور

- افزایش سهم دولت در تصدی­های اقتصادی.

ظرفیت­ها و پتانسیل­های اساسی ایران برای جهانی بودن:

- برخورداری از موقعیت ممتاز جغرافیایی از نظر تعدد همسایگان خشکی و قرار گرفتن در مرکزیت نسبی بین سه قاره اروپا، آفریقا و آسیا

- قرار گرفتن در میان دو حوزه اصلی دخایر انرژی جهان

- کشوری در قالب ۷۰‌‌درصد ذخایر نفتی (دارای ۸/۶‌‌درصد ذخایر نفت دنیا) و ۴۰‌‌درصد منابع گاز جهان

(دارای ۱۸‌‌درصد از ذخایر گاز طبیعی دنیا)

- کشوری در میان ۱۰ کشور اول معدنی جهان

- دارای ۱۵‌‌درصد ذخایر سرب جهان

- دارای ۳/۵‌‌درصد ذخایر مس جهان

- تنوع اقلیم آب و هوایی و داشتن رتبه هشتم به لحاظ تنوع تولید زراعی و باغی

- قرار گرفتن در ۱۰ کشور اول دارای میراث فرهنگی

- واجد نیروی جوان و تحصیل کردهِ آماده فعالیت

- کشوری با ساختار سیاسی - اجتماعی مبتنی بر دموکراسی.

با عنایت به مطالب آمده ملاحظه می‌شود که اولا جهانی بودن یک فرصت است که در آن ایران به‌عنوان یک بازیگر فعال و تعیین‌کننـده نقـش ایفا نمـوده و از فرصت­های آن بهره­مند می­شود و تهدیدهای احتمالی را مدیریت و هـدایت مـی­نماید. ثانیاً ایران واجد ظرفیت­ها و پتانسیل­های لازم برای رسیدن به این جایگاه می‌باشد. برخی راهکارهای تحقق ایرانی واجد قدرت جهانی به شرح ذیل می­آید.

راهکارهای پیشنهادی:

- وضع قوانین و مقررات سازگار با فعالیت در عرصه­های جهانی

- فراهم ساختن زمینه برای جلب سرمایه و انتقال تکنولوژی خارجی

- تقویت سیاست تنش­زدایی و ارتقای زمینه­های همگرایی

- حضور فعال در پیمان­های منطقه­ای و جهانی

- تسهیل و تسریع در خصوصی‌سازی و لغو انحصارات

- همکاری با کشورهای توسعه یافته و فعال در مجامع بین‌المللی

- جلوگیری از بروز شوک‌های اقتصادی

بهره­گیری از فرصت­های در حال گذار

- رشد سریع در بخش فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات

* عضو انجمن خبرگان برنامه­ریزی