کهن‌ترین هنر ایران در آیینه زمان
پگاه گودرزی
عمر هنر در ایران به قدمت تاریخ است و معماری از کهن‌ترین این هنرها است. رونق و اعتلای معماری در ایران از دوران باستان گواه آن است که این سرزمین از کانون‌های نخستین شهرسازی و نیز سدسازی و مهندسی بوده است که نمونه آن بناهای مختلف و سدهای باستانی و دهکده‌های متعدد در جای‌جای خاک این کشور است.

مقبره کوروش کبیر
آثاری که جسته و گریخته از میان نوشته‌های باستان‌شناسان و شرق‌شناسان به دست می‌آید روشنگر آن است که هنر و معماری از ۵ هزارسال پیش در این مرز و بوم ریشه دوانده است.
نظری اجمالی به معماری ایران در عهد باستان این ویژگی را آشکار می‌سازد که معماری ایرانی بر سه اصل استحکام، آسایش و انبساط پایه‌گذاری شده است. معماری ایرانی طی تاریخ خود همواره از اصالت طرح و سادگی توام با آرایش و تزئین برخوردار است.
تمامی گستره ایران به ویژه روستاها و آثار قدیمی و باستانی آن چون کتاب زنده اما فرسوده‌ای از تاریخ معماری و هنر است که هر برگ از این کتاب در لحظه‌ای کوتاه دروازه چند هزار سال تاریخ را بر روی تماشاگر می‌گشاید. کمتر روستایی در ایران وجود دارد که در آن معابر باستانی ناهید یا قلعه‌گبری و قلعه سلسال (صلصال) با طاق‌های حزبی یا هلالی به چشم نیاید و در آن از بقعه‌ها و امامزاده‌ها یا قلعه‌های معروف که مضمونی افسانه‌ای و تاریخی را در خویش نهفته‌اند اثری نباشد، برای مثال می‌توان به قلعه مرو و قلعه اصفهان یا قصر کیاکسار پادشاه ماد در همدان، کاخ پاسارگاد و تخت جمشید یا پارسه، آثار شوش، ایون مدائن یا طاق کسری درتیسفون اشاره کرد.
شاید به جرات بتوان گفت برای اولین بار ایرانی‌ها بودند که آجر را درست کرده و از آن در معماری استفاده کردند که نمونه بسیار قدیمی آن در معبر چغازنبیل واقع در شوش است که شاید بتوان با آن قدمت معماری بشر سنجیده شود و همچنین نشانه استعمال نخستین آجرها را در تپه سیلک کاشان، سازه‌ها و سدهای باستانی و بازمانده ساختمان‌های کهن در مرو، خرابه قصر هاتره در ساحل دجله و ویرانه‌های معبد کنگاور، یادگار خسرو پرویز در قصر شیرین و طاق بستان کرمانشاه مشاهده کرد.
معماران و هنرپروران شهرساز ایرانی از زمان‌های باستان از برجسته‌ترین کارشناسان عصر خود بوده‌اند تاریخ نام بسیاری از معماران برگزیده را به یاد ندارد، اگرچه آثار گرانقدر آنها بهترین شناسنامه در شناسایی خصایل هنری و اندیشه آنها است. از میان معماران شهره عهد باستان باید از «سئنا» نام برد که تا مرزهای نبوغ پیش تاخت و نیز به «برازه حکیم» که در زمان اردشیر ساسانی می‌زیست و سدساز و معمار و شهرساز بی‌همتایی بود، اشاره کرد. «برازه حکیم» سدی را که اسکندر بر شهر فیروزآباد فارس بسته بود، شکست و فیروزآباد تازه‌ای بنا کرد که دستاوردها و خطوط اصلی معماری ایران را ترسیم می‌کرد.
نمونه‌هایی از خدمات معماری این چنین معماران و مهندسانی در کتاب «فارس‌نامه» ابن بلخی و «آثار عجم» فرصت شیرازی و
«مرآت البلدان» و فارس‌نامه ناصری «حاج میرزا حسن فسائی» و سایر کتب قدیمی آمده است.
سیر تکاملی هنر ایرانی از جمله معماری، ریشه در حوادث تاریخی کشورمان و همچنین طبیعت اقلیمی ایران دارد. فرهنگ‌های فاتحان و مغلوبانی که پا به ایران نهاده‌اند سهم بسزایی در فرهنگ معماری این مرز و بوم دارد. آداب و رسوم، مراسم مذهبی، روحیه و اخلاقیات، اندیشه و عقیده نسل‌ها در معماری ایران انعکاس روشنی دارد. نه تنها در بناهای عظیم بلکه در آثار کوچک هم این انعکاس را می‌توان یافت.
دهکده‌ها و آتشکده‌ها که در گذشته در سرتاسر این خطه وجود داشته‌اند گنجینه‌ای از فرهنگ معماری باستان را در خویش نهفته‌اند. از این معابد «میترا» که قبل از زرتشت در ایران وجود داشته نمونه‌های چندی باقی است. معبد «مصیصرا» در شمال غربی ایران که در کوه تراشیده شده است و همچنین صخره «بی‌فخریکا» در جنوب دریاچه ارومیه از جمله این نمونه‌ها هستند. مهرپرستان باستانی قبل از ورود به معبد در جایی دست خود را به آب می‌زدند و آن را «مهراب» می‌نامیدند، که شاید لغت محراب دوره اسلامی از آن سرچشمه گرفته باشد.
معماری در زمان‌های مختلف از ابتدای عصر امپراطوری مادها از شکوه و عظمت بالایی برخوردار بوده و رو به پیشرفت نهاد. در اواخر این مرحله تاریخی، معماری دوره اسلامی با تجهیزات و سلیقه‌ای به شیوه ساسانیان ازچنان جلوه و شکوهی برخوردار بوده که در دنیا کم‌نظیر است، به طور کلی تاریخ معماری ایران را می‌توان به چندین دوره تقسیم کرد:
۱-۵ هزار سال قبل از میلاد مسیح، ایرانیان که زمستان‌ها و تابستان‌ها کوچ می‌کردند، شروع به ساخت خانه‌های سفالی و ابزارهای سنگی پیشرفته کرده و با افزودن قسمت‌هایی از جنس استخوان، خانه‌هایشان را تکمیل می‌کردند و وسایل خانه را با رنگ‌های قرمز و مشکی رنگ کرده و در آتش می‌پختند و بدین ترتیب پایه‌های معماری ایران بنا نهاده شد.
2 - در طی 4هزار سال قبل از میلاد، ساکنان زاگرس دهکده‌ها را ساختند و به تدریج به صورت متراکم زندگی کردند و معماری ایجاد شد.
۳ - در ۳ هزار سال قبل از میلاد مسیح سنگ سفید، قیر و انواع دیگر سنگ‌ها برای ساخت‌وساز استفاده می‌شد.
4 - در 2 هزار سال قبل از میلاد مسیح آمدن آریایی‌ها به فلات ایران مهم‌ترین اتفاق بوده است که در آن زمان معماری به اوج اهمیت خود رسید. ساخت سفال‌های نازک در نواحی البرز و همسایگانش گسترش یافت و ساختمان‌های مجللی با دیوارهای آجری با نقاشی‌هایی با طرح‌هایی از انسان در برج‌هایی فلکی تزیین گشت.
۵ - ۱ هزار سال قبل از میلاد مسیح، به دلیل عدم دسترسی به اسناد باستان‌شناسی، دوران سیاه تاریخی نامیده می‌شود. از یافته‌های اندکی که به دست آمده، چوپانان و کشاورزان ثروتمندی در دامنه‌های البرز زندگی می‌کردند و آثار معماری پیشرفته‌ای داشته‌اند. از میان دوره‌های طی شده و دگرگونی‌های پدید آمده در تاریخ معماری ایران به دلیل کمبود مجال تنها به بررسی چند دوره که تغییرات مهم‌تر یا پیشرفت‌های بیشتری صورت گرفته می‌پردازیم.
«دوره هخامنشیان»
شاهان هخامنشی در عرصه وسیع سرزمین خود از مهارت و استادی هنرمندان ممالک تحت فرمان خویش بهره می‌گرفتند و از این جهت در آثار معماری آنها تاثیر سایر ملل نیز دیده می‌شود. استفاده از تجربیات و سنن ملل تابعه نه به صورت تقلیدی و پیروی بلکه به گونه بازآفرینی و الهام‌پذیری خلاق بوده است.
«دوره اشکانیان یا پارتیان»
اشکانیان یا پارتیان در حدود ۲۵۰ سال پیش از میلاد مسیح، پس از سلوکیان در ایران به قدرت رسیدند. در این دوره معماری مبنای اصلی خود را از آداب و اصول قبایل چادرنشین پارتی در برپایی اردگاه‌ها گرفت و در این دوره بود که ساخت گنبد متداول گشت.
پس از شکوفایی دولت اشکانی به نمای ساختمان توجه بسیاری شد و می‌کوشیدند آثار هنری را بر دیوارها، در مرکز دید، متمرکز کنند. برخی تاریخ‌نویسان بر این عقیده‌اند که معماری «طاق‌دار» که در ایران بسیار معروف است از دوره اشکانیان آغاز شده و در دوره ساسانیان تکامل یافته است.
«دوره ساسانیان»
ساسانیان هنری پدید آوردند که از حیث عظمت با هنر روم و بیزانس برابری می‌کرد و گاه برآن برتری داشت، حتی پس از فتوحات اعراب آنچه به عنوان هنر اسلامی از آن یاد می‌شود از هنر ساسانی متاثر بوده است. بهترین شیوه طاق زدن بر بناهای مربع‌شکل، در معماری ایرانی و حتی معماری غربی متعلق به ساسانیان است. هنر معماری آن دوره پوشاندن فاصله‌های وسیع با مواد سخت بوده است. بعضی از اصول معماری ساسانی بود که راه را برای ترقی معماری «گوتیک» در اروپا باز کرد.
«دوره اسلامی»
پس از انقراض آخرین پادشاه ساسانی (یزدگرد سوم)، عصر جدیدی در فرهنگ، هنر و به خصوص معماری ایران رقم خورد. پس از آنکه اسلام، ایران را فرا گرفت، معماری ملت ما خود را با آیین جدید سازگار ساخت. به جای آتشکده‌های ساسانی ساختن مسجد و مناره‌ها برای دعوت به نماز آغاز شد. تزئینات رایج در معماری کهن ایرانی با همه ویژگی‌های خود از گچبری و آرایش با کاشی لعابدار و غیره به معماری اسلامی ایران انتقال یافت. نقش اسلیمی‌های مساجد ایران همان پیچک‌های ساسانی است که نمونه آن را در طاق بستان می‌توان یافت. معماری هر قوم و هر دوره بازگوکننده نحوه اندیشه و جهان‌بینی و سنت‌های آن قوم است. هرچه بنیادهای فرهنگی ملتی استوارتر باشد، هنر و معماری آن ملت هم استوارتر و از نوسانات کمتر برخوردار خواهد بود. هنر معماری بی‌شک یکی از بارزترین مظاهر تمدن هر قوم و ملت است. بعد از ورود اسلام به ایران و سپری شدن دوره‌های تاریخی متعدد معماری ایرانی کم‌کم به شکل مدرن‌تری تغییر یافت که از میان آن دوره‌ها به دوره صفویه و پهلوی می‌پردازیم.
«دوران صفویه»
دوران صفویه یکی از باشکوه‌ترین عرصه‌های معماری تاریخی ایران به شمار می‌رود و با معماران و مهندسان کم‌نظیر خود سهم بسزایی را در پیشرفت معماری ایران داشته است که ظرافت و دقت در معماری به اوج خود رسیده است. از میان معماران و هنرپروران این دوره باید شیخ‌بهایی را نام برد که آثار جاویدان معماری او در اصفهان شهرت جهانی دارد. بیشتر آثار این دوره معماری‌های مذهبی هستند که بعد از آن نیز در دوره قاجاریه ادامه یافتند.
«دوره پهلوی»
معماری در این دوره تنوع چشمگیری نداشته است. با ورود مصالح جدید ساختمانی مانند آهن، بتون و غیره و نیز آمدن مهندسان خارجی به ایران، مهندسانی که به پیشینه پرافتخار معماری کشور ما آشنایی نداشتند و تحت‌تاثیر معماری غرب بودند، دگرگونی شگرفی در هنر معماری ایران پدید آمد. با همه زیبایی که این نوع معماری‌ها به قیافه شهرهای ایران بخشید، متاسفانه غالبا جنبه تقلید از شیوه‌های معماری غرب بوده است تا تبعیت از هنر اصیل معماری ایران. بناهایی چون کاخ‌های سعدآباد، کاخ مرمر در تهران، کاخ وزارت امورخارجه و سردر باغ ملی گواه این مدعا است.
این شیوه معماری بدون توجه به عوامل اقلیمی و پیشینه معماری ایران هنوز ادامه دارد.
کتبیه داریوش در بیستون