فیلمی که زندگی بود

ایلیا رضایی مجد

عکس‌ها : حمید جانی‌پور

شاید در این چند ساله هیچ فیلمی به اندازه فیلم آخر اصغر فرهادی این همه بحث و حرف و حدیث به خود ندیده باشد. دلیلش البته ساده است؛ فیلمی ساخته شده است بسیار بالاتر از استانداردهای سینمای ایران. بی‌مناسبت نیست اگر درباره الی ... را با فیلم‌های خوب سینمای دنیا مقایسه کرد و البته فراتر از حد تصور است این‌گونه بیندیشیم (و پیش‌بینی کنیم) که فیلم تازه اول راه است و تازه قرار است ارزش‌های نهفته در فیلم توسط ما (و دیگران) کشف شود. این کشف می‌تواند در نقطه پایانی‌اش به مراسم آکادمی علوم و هنرهای سینمایی در فوریه ۲۰۱۰ پیوند بخورد و در آنجا است که می‌تواند نخستین جایزه اسکار بهترین فیلم خارجی زبان تاریخ سینمای ایران را از اعضای آکادمی دریافت کند. این پیش‌بینی شاید الان بسیار زود باشد، اما بیان آن به معنای ارزش‌های فیلمی است که در فستیوال برلین و جشنواره فجر تنها یکی از لایه‌های آن یعنی بعد تکنیکی اثر در قالب کارگردانی شناخته شد و پس از این است که می‌شود با اکران آن درباره لایه‌های درخشان دیگرش صحبت کرد و به بحث نشست؛ البته فیلم از همین آغاز مخالفانی هم داشت که این امر به خودی خود ایرادی ندارد. مشکل از آنجا آغاز می‌شود که بفهمیم همین مخالفان چه دلایل‌پرتی را برای بد بودن درباره الی به عنوان حکم قطعی ذکر می‌کنند و منتخبین آنها از موجودی سینمای ایران در جشنواره فجر، فیلم‌هایی در حد اخراجی‌ها ۲ است، بگذریم، بحث اصلی بر سر موجودیت درباره الی است که اصغر فرهادی چند روز پس از بازگشت از برلین در یک مصاحبه مطبوعاتی به ذکر اتفاقات و حاشیه‌های فیلم و همچنین برخورد جشنواره برلین با فیلم جدیدش پرداخت.

فضای برلین، اغراق‌آمیزتر از ایران

زمانی که فرهادی صحبتش را درباره برخورد تماشاگران فیلمش در جشنواره برلین آغاز کرد، نخستین نگاه را معطوف به حاشیه‌های فیلم و اتفاقات رخ داده پیرامون نمایش درباره الی در ایران کرد و اینکه اولین سوالات در برلین مربوط به همین حاشیه‌ها بود:

«پیش از اینکه فیلم دیده شود، سوال‌ها پیرامون حاشیه‌های فیلم بود و بسیار اغراق‌آمیز‌تر از آنچه در ایران به آن پرداخته شد، قصد داشتند به نوعی حضور نیرویی را که مانع نمایش فیلم می‌شود بزرگ کنند. در ایران یک اتفاق جمعی ناخودآگاه بین آدم‌ها، مسوولین و همین طور مطبوعاتی‌ها باعث شد همه به اتفاق تلاش برای نمایش فیلم را دنبال کنند. آدم‌هایی وارد میدان شدند که من حتی یک بار هم آنها را ندیده بودم، اما به هر حال لطف آنها سبب شد، فیلم نمایش پیدا کند. در برلین این قضیه بسیار هدفمند به سوی محدود بودن فضای فیلم‌سازی در ایران رفت. مثلا یکی از رادیوها از من پرسید: «در ایران برای این که فیلم ساخته شود، به حکومت چه قدر باج داده می‌شود؟» این سوال‌ها و سوال‌های این چنینی در طول چند روز باعث شد من و همکارانم که در آنجا بودیم، ناخودآگاه موضع دفاعی در مقابل آنها بگیریم و قاطعانه از ایران دفاع کنیم.»

البته به گفته فرهادی نمایش فیلم باعث شد همه فضای حاشیه‌ای تحت تاثیر کیفیت فیلم قرار بگیرد و سوال‌ها هم به این سمت گرایش پیدا کند. نکته‌ای که من در سه فیلم قبلی‌ام شاهدش نبودم. در آن فیلم‌ها یکی دو سوال در مورد کیفیت فیلم می‌شد و بقیه سوال‌ها می‌رفت به سمت مسائل اجتماعی که در آن فیلم‌ها مطرح می‌شد. اینجا قضیه کاملا برعکس بود. ارزش‌های خود فیلم به عنوان یک اثر هنری مورد قضاوت قرار گرفت.»

فیلم‌ بازی - زندگی محور

نقطه شاخص درباره ‌الی بی‌شک بازی‌های بسیار درخشان فیلم است که البته گره‌گشایی این کیفیت مطلوب بازی در این گفت‌وگو باز شد و فرهادی و تعدادی از بازیگرانش که حضور داشتند، گفتند که چگونه این نقش‌ها را جان بخشیده‌اند. نکته‌ای ساده اما به شدت دقیق که بسیاری از کارگردانان سینمای ایران به آن دقت نمی‌کنند. نکته این است که فرهادی دو ماه قبل در لوکیشن فیلم با بازیگرانش حضور داشته و تمرین‌های مختلفی را انجام داده است. تمرین‌هایی که تقریبا هیچ کدام از آنها در فیلم وجود ندارد؛ به این معنی که فرهادی به گروه بازیگرانش اتودهایی را می‌داده که آنها بیشتر با نقش درگیر شوند. اتودها بیشتر به زندگی کاراکترها مربوط است و مثلا نقش احمد که شهاب حسینی بازی می‌کند، با سپیده که گلشیفته فراهانی بازی می‌کند از آلمان تماس می‌گیرد و او را در جریان اختلافش با همسر آلمانی‌اش کریستینا می‌گذارد. این صحنه در فیلم نیست، اما برای این که بازیگران با نقش‌ها درگیر شوند و اصطلاحا آنها را زندگی کنند، دو ماه قبل از فیلمبرداری از این نوع اتودها زده می‌شد و در طول فیلمبرداری ۷۵ روزه‌ هم که تمرین بازیگران در نقش‌هایشان ادامه داشت، این مساله به سرانجام نمی‌رسید مگر این که به شکل یک فیلم معمولی که باید در پروسه تولید معمولی ساخته می‌شد با آن برخورد شود. به گفته شهاب حسینی بعضی وقت‌ها فیلم‌نامه‌هایی به من می‌رسد که در ۲۰ روز فیلم‌برداری می‌شود و اصطلاحا فیلم «تولیدی» است. درباره الی هم «اصطلاحا خوراک تولید» بود؛ یک لوکیشن ثابت با بازیگران محدود که می‌شد بسیار سریع کار کرد. اما در زمان بیش از چهار ماه ما در نقش‌هایمان زندگی ‌کردیم و درباره‌الی این جوری ساخته شد.» بدین شکل است که فیلم درباره الی از حد و اندازه‌های سینمای ایران بسیار بالاتر است.

اکران قطعی «درباره الی»

«اکران فیلم هیچ مشکلی ندارد.» این ترجیع بند صحبت‌‌های اصغر فرهادی و سید محمود رضوی، تهیه کننده فیلم است. با حاشیه‌های پیش آمده احتمال می‌رفت که فیلم در اکران عمومی دچار مشکل شود، اما فرهادی با قاطعیت اعلام کرد که فیلم یا در نوروز یا در فصل تابستان اکران می‌شود. علت این که در نوروز اکران نمی‌شود شاید وجود فضای تلخی باشد که در فیلم وجود دارد.