مهدی نصرتی

امروز کسی شکی در لزوم هدفمند شدن یارانه‌ها و پایان دادن به وضعیت ناعادلانه و ناکارای کنونی ندارد. مساله مهم چگونگی اجرا است و این که این طرح چگونه شروع شود.از آنجا که قیمت‌های یارانه‌ای برای چندین دهه بر اقتصاد ایران حاکم بوده‌است، نهادی به نام نهاد یارانه‌ها شکل گرفته‌است و فعالیت‌ها و عاملان اقتصادی نیز حول آن تعریف شده‌اند. از تئوری اقتصاد می‌دانیم که عاملان اقتصادی شامل تولیدکنندگان و مصرف کنندگان دائما در حال حل مساله بهینه‌سازی هستند. فعالیت‌های اقتصادی، نوع معیشت، انتخاب محل زندگی، تکنولوژی تولید، همه و همه حاصل بهینه‌سازی اقتصادی میلیون‌ها عامل اقتصادی بوده‌است که در طول سالیان متمادی شکل گرفته‌است. مردم و تولیدکنندگان به درستی محاسبه کرده‌اند که با این سطح قیمت انرژی و کالاهای یارانه‌ای، این گونه زندگی کردن برای هرکس بهینه است، که البته این بهینه فردی لزوما منجر به بهینه اجتماعی نمی‌شود. مثلا ممکن است برای هرکس بهینه فردی این باشد که از اتومبیل شخصی استفاده کند، ولی وقتی همه افراد این‌گونه تصمیم بگیرند، به ضرر همه خواهد شد و ترافیک و آلودگی هوا پیش می‌آید.

اما آزادسازی یکباره و همزمان همه یارانه‌ها و افزایش چند صددرصدی قیمت‌ها باعث می‌شود که پیامدها و عواقب این اقدامات در هیچ مدلی قابل پیش‌بینی نباشد. ضمن این که تجربه اقتصادهای کمونیستی و همچنین تجارب تلخ اصلاحات اقتصادی این کشورها پس از فروپاشی کمونیسم، نشان داد که دست زدن به نهادها و بازی کردن با آنها تا چه میزان می‌تواند خطرناک باشد. اما تدریجی بودن این فرآیند باعث می‌شود که کل اقدامات تاحدی قابل کنترل باشد، پیش‌بینی‌ها تاحدی معتبر باشند، در صورت بروز خطا، سیستم قابل بازگشت و قابل تجربه اندوزی و درس گرفتن باشد. علاوه بر این مردم به عنوان مهم‌ترین عاملان اقتصادی فرصت خواهند یافت که مساله بهینه‌سازی خود را مجددا حل کنند، در صورتی که اگر به یکباره همه قیمت‌ها چند برابر شوند، نظام باارزش اطلاع‌رسانی قیمت‌ها به یکباره دچار اختلال شده و اطلاعات ارزشمندی که در درون نظام قیمت‌ها-ولو غیرواقعی- وجود داشته است، به یکباره از بین می‌رود و کل نظام اقتصادی دچار اختلال می‌شود.

لذا آزادسازی یارانه‌ها باید گام‌به‌گام و به صورت تدریجی باشد. در این بین به نظر می‌رسد برق کالایی است که به دلیل ویژگی قابل کنترل بودن بتواند برای شروع کار مناسب باشد. برق دارای ویژگی‌های خاصی است: غیرقابل مبادله بودن، عدم امکان ذخیره‌سازی، امکان کنترل و اعمال یارانه‌های نقدی از طریق قبوض برق و کسر و یا اضافه کردن وجوه به حساب خانوارها، امکان اعمال تبعیض‌های منطقه‌ای و حتی تبعیض قیمتی میان مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان از ویژگی‌های منحصربه‌فرد برق است. البته می‌توان پیش‌بینی کرد که مشکلاتی نیز پیش بیاید: احتمالا مصرف گازوییل برای تولید برق با موتور برق زیادتر می‌شود که البته چون این دوره گذرا و موقتی است و به تدریج قیمت گازوییل و سایر حامل‌ها نیز اصلاح خواهد شد، چندان مشکل حادی نیست. همچنین افزایش برق‌دزدی، مشکلات جابه‌جایی خانوارهای مستاجر و از این قبیل هم مشکلاتی هستند که باید برای هریک چاره‌ای اندیشید. البته در این میان نیز ابتدا دولت باید پیشقدم شود. بنا به اعلام مقامات دولتی،‌ در حال حاضر نرخ برق ادارات دولتی با قیمت تمام شده اعمال می‌شود. در صورت صحت این موضوع، باید ارزیابی دقیقی از موانع و مشکلات احتمالی،‌ میزان صرفه‌جویی انجام شده در اثر واقعی شدن قیمت‌ها و... گزارش شود و این تجربه به عنوان پایلوت پیش از واقعی شدن قیمت‌ برق سراسری مورد استفاده قرار گیرد و درس‌های فراگرفته از این تجربه برای مراحل بعدی مدنظر قرار گیرد.