سه کارشناس منطقه دستاوردهای سفر رئیسجمهور به عراق را مورد ارزیابی قرار دادند
سایه تحریم ها بر روابط دو جانبه
غفلت از عراق تهدیدزاست
دکتر علی‌‌‌اکبر اسدی، استادیار پژوهشگاه علوم‌‌‌انسانی و مطالعات فرهنگی درباره تاثیر این سفر بر پیشبرد نگاه منطقه‌‌‌ای ایران گفت:« بحث درباره سیاست همسایگی ایران که از قبل مورد توجه بوده و به خصوص در دولت سیزدهم مورد توجه بیشتری قرار گرفته، به نظر می‌‌‌رسد که با توجه به مجموعه شرایط کشور، منطقه و بین‌‌‌الملل در دستورکار دولت آقای پزشکیان نیز قرار دارد. اما ممکن است در سیاست خارجی دولت جدید در کنار سیاست همسایگی، بحث کاهش تنش‌‌‌ها با بازیگران بین‌‌‌المللی نیز مورد توجه بیشتری قرار بگیرد اما این به معنای کنار گذاشتن سیاست همسایگی نخواهد بود. در طول دو دهه گذشته ایران و عراق روابط و تعاملات خوبی داشتند و در مجموع مناسبات نسبت به قبل رشد خوبی داشت.» وی افزود:« شاید در چند سال گذشته در بحث سیاست همسایگی نوعی تنش‌‌‌زدایی، مدیریت تنش‌‌‌ها و افزایش همکاری در حوزه عربی با کشورهای حوزه خلیج‌‌‌فارس مطرح بوده اما عراق نیز کماکان جایگاه خود را برای ایران حفظ کرده است.»
به گفته اسدی، در این چارچوب انتخاب عراق به عنوان اولین مقصد رئیسجمهور جدید ایران نشان می‌‌‌دهد که این کشور همچنان به عنوان اصلی‌‌‌ترین مساله در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مطرح است؛ کشوری که به لحاظ سیاسی، امنیتی، اقتصادی و مرزهای طولانی مشترک برای ایران اهمیت دارد و غفلت از عراق می‌‌‌تواند برای ایران تهدید ایجاد کند. ضمن اینکه تمرکز و توجه بیشتر بر عراق می‌‌‌تواند فرصت‌‌‌ها و فضای منطقه‌‌‌ای بهتری را برای جمهوری اسلامی ایران ایجاد کند. این استاد دانشگاه درباره توافق امنیتی بین ایران و عراق که قبلا امضا شده بود، توضیح داد:« در این سفر باوجود یکسری موانع و چالش‌‌‌ها و فضای جدیدی که بین دو کشور در چند ماه اخیر وجود داشته، این توافق پیشرفت مناسبی داشته است و بر اساس اظهارنظرهایی که وجود دارد مهمترین دستاورد سفر رئیسجمهور به پیشرفت‌‌‌هایی درباره همین پرونده امنیتی و اجرای توافق امنیتی بین دو کشور به خصوص در حوزه روابط ایران با اقلیم کردستان عراق مربوط میشود.»
پروژه راه‌‌‌آهن بصره- شلمچه که از سال ۲۰۰۳ برای ایران در اولویت قرار داشته است نیز از دیگر دستورکارهای این سفر بود؛ اسدی در خصوص این مساله می‌‌‌گوید:« در خصوص راه‌‌‌آهن شلمچه-بصره باید توجه داشت که این مساله‌‌‌ای است که سالیان طولانی است که مطرح است و می‌‌‌تواند به بهبود روابط کمک کند. اما در این راستا یک مساله‌‌‌ای وجود دارد که در ایران کمتر به آن توجه شده است؛ مبنی بر اینکه برای عراق، پروژه کانال خشک یا پروژه توسعه‌‌‌ای که از جنوب به شمال است و سعی دارد خلیج‌‌‌فارس را به ترکیه و از آنجا به اروپا وصل کند، اولویت است و به لحاظ ترانزیتی اولویت عراق بحث جنوب-شمال است. در صورتی که آنچه که ایران مدنظر دارد یک مسیر ترانزیتی شرق به غرب است تا از طریق آن از عراق عبور کرده و به سوریه، لبنان و مدیترانه برسیم.»
به گفته این استاد دانشگاه، به نوعی عدم پیشرفت این پروژه مربوط به تفاوت‌‌‌هایی میشود که دو کشور به لحاظ اولویت‌‌‌های ترانزیتی دارند. هرچند بازهم پیگیری این موضوع اهمیت دارد؛ ولی ما نباید خودمان را از نظر ترانزیتی به این مسیر محدود کنیم. زیرا با توجه به ملاحظات خاص عراقی‌‌‌ها ممکن است این مسیر ترانزیتی شرق به غرب مدنظر ایران که با حساسیت‌‌‌های سیاسی و امنیتی نیز همراه است، موفقیت‌‌‌های لازم را به دنبال نداشته باشد. مساله دیگر به مطالبات ایران بازمی‌‌‌گردد و ایران به دنبال دسترسی بهتر به درآمدهای صادراتی خود است. به دلیل تحریم‌‌‌های آمریکا، عراق مدت‌‌‌هاست که قادر به پرداخت مستقیم هزینه واردات برق و گاز به ایران نیست. اسدی در این رابطه گفت: «این بدهی‌‌‌ها به ایران، از فشارها و محدودیت‌‌‌های تحریمی آمریکایی‌‌‌ها ناشی میشود و این تحریم‌‌‌ها همچنین هم وجود دارد. در برخی مقاطع با رایزنی‌‌‌های صورت گرفته گشایش‌‌‌هایی حاصل میشود و بخشی از بدهی‌‌‌ها آزاد میشود. اما این مبلغ نیز در عمده موارد به تعاملات و هماهنگی ایران و آمریکا مربوط است.»
وی تاکید کرد:« این مساله تا زمانی که تحریم‌‌‌های آمریکا وجود دارد، با گشایش کلیدی مواجه نخواهد شد و تا وقتی فشارهای ایالات متحده وجود دارد، ایران این محدودیت‌‌‌ها و چالش‌‌‌ها را در روابطش با عراق در حوزه‌‌‌های تجاری و اقتصادی کماکان خواهد داشت.» استادیار پژوهشگاه علوم‌‌‌انسانی و مطالعات فرهنگی در نهایت سفر آقای پزشکیان به عراق را سفر خوبی توصیف کرد که دستاوردهای خوبی هم داشت. زیرا این سفر بر پیوندهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و امنیتی بین دو کشور تاکید می‌‌‌کند و گشایش‌‌‌هایی در برخی حوزه‌‌‌ها ایجاد خواهد کرد. وی تاکید کرد:« اما مشکلات ساختاری که از بحث تحریم حاصل میشود، محدودیت‌‌‌های عراق و توازنی که تلاش میشود بین ایران و آمریکا حفظ شود، کماکان وجود خواهد داشت و نباید انتظارات حداکثری از این سفرها داشته باشیم؛ بلکه باید انتظارات متوازن و متوسطی را داشته باشیم که احتمالا حاصل میشود.»
پیام دیدار از اربیل و بصره چه بود؟
همچنین سیدرضا قزوینی غرابی، تحلیلگر مسائل عراق در این رابطه برای «دنیای اقتصاد» نوشت:« با اینکه سفر آقای دکتر پزشکیان به عراق را می‌‌‌توان سفری نمادین به این کشور مهم همسایه توصیف کرد اما رخدادها و ویژگی‌‌‌هایی که این سفر را همراهی کرد، به نوعی جنبه‌‌‌های تاریخی قابل توجهی را به آن داد که در صورت هوشمندی سیاستگذاران داخلی می‌‌‌توان بهره‌‌‌های قابل‌توجهی از آن برداشت کرد.» این تحلیلگر ادامه داد:«در نگاه اول، این سفر از این حیث قابل اهمیت بود که پس از شهادت رئیس جمهور فقید و به قدرت رسیدن جریان اصلاح‌‌‌طلب در ایران نگرانی‌‌‌هایی از ناشناخته بودن و تغییر احتمالی در رویکرد تهران در خصوص همسایگان از جمله عراق بروز یافته بود. انتخاب عراق به عنوان اولین مقصد سفر خارجی رئیس دولت جدید این اطمینان را به همسایه غربی داد که سیاست خارجی تقریب محور تهران در این دولت نیز ادامه خواهد یافت.»
وی در تشریح دستاوردهای این سفر توضیح داد:« در این سفر ۱۴ تفاهم نامه در حوزه‌‌‌های مختلف با عراق امضا شد اما به دلیل مشخص نبودن حجم مالی این تفاهم‌نامه‌‌‌ها نمی‌‌‌توان از میزان استراتژیک بودن آنها سخن گفت؛ چرا که ارزش مالی تفاهم‌‌‌ها و قراردادها میان کشورها می‌‌‌تواند یک معیار مهم برای برآورد جایگاه سفر مقام یک کشور یا قراردادها باشد.» قزوینی درباره نقطه عطف این سفر نوشت:« اما جدای از پیام نمادین این سفر، آنچه که این سفر را متفاوت از سایر سفرهای گذشته رؤسای دولت‌‌‌های ایران به عراق می‌‌‌کند، حضور یک رئیس جمهور ایران در دو منطقه پراهمیت عراق یعنی اقلیم کردستان و استان بصره، قلب اقتصادی عراق و به تعبیر اسعد العیدانی استاندار آن، «مهمترین استان» است.»
وی ادامه داد:«مناسبات ایران و منطقه کردستان عراق همیشه مناسبات قابل توجه و مهمی بوده است اما حوزه‌‌‌های امنیتی مهمترین چالش در روابط تهران و اربیل بوده است. موضوع حضور گروه‌‌‌های تروریستی و تجزیه‌‌‌طلب کردی -ایرانی در اقلیم و همچنین حضور امنیتی رژیم صهیونیستی در آن، در این سالها، بر روابط تهران و اربیل تأثیرات جدی گذاشته است. »
به نوشته این کارشناس مسائل عراق، تعهد کامل اربیل به اجرای تمامی بندهای توافق‌نامه امنیتی تهران و بغداد (۱۴۰۱) و رفع نگرانی‌‌‌های بحق ایران به صورت عملی، موضوعی بسیار مهم در نشان دادن حسن نیت مقامات اقلیم خواهد بود. قزوینی معتقد است:«حضور اولین بار رئیس جمهور ایران در اربیل و سلیمانیه و دیپلماسی زبانی وی (سخن گفتن به کردی)، نشان دهنده تمایل جدی ایران به تعمیق مناسبات با کردهای عراق است و البته اربیل نیز باید تمایل جدی خود را به صورت عملی نشان دهد. همچنان که سفر به بصره به عنوان قلب اقتصادی عراق نیز اعلام تمایل تهران برای گسترش مناسبات اقتصادی با این قطب مهم بود و مورد استقبال و توجه مقامات بصره و فعالان اقتصادی آن قرار گرفت.»
همچنین این تحلیلگر مسائل عراق با اشاره به اینکه مناسبات اقتصادی ایران با عراق نتوانسته در این سالها رشد مطلوبی داشته باشد، به برخی عوامل اشاره کرد که عبارتند از شرایط خاص تحریمی کشورمان توسط آمریکا، کنترل بخش مالی و ارزی عراق توسط واشنگتن، محدودیت‌‌‌های غیرارادی بغداد در این چارچوب و حضور رقبا و برخی عوامل دیگر.
به گفته قزوینی موانع موجود همچنان پابرجا هستند اما لزوم توجه جدی و برنامه‌ریزی‌‌‌های دولت جدید برای گسترش مناسبات اقتصادی با اربیل و بصره و عموما مناطق پرظرفیت جنوب عراق در صورتی که مورد توجه قرار بگیرند، می‌‌‌توانند دستاوردهای قابل توجهی برای ما داشته باشند. به دلیل ساختار فدرالیته عراق و اهمیت جایگاه استان‌‌‌ها و استانداران، تعمیق مناسبات تهران با هر یک از استان‌‌‌های عراق، موضوعی ممکن و دارای اهمیت است که می‌‌‌تواند در دولت جدید مورد اهتمام قرار گیرد.
هوشمندانه‌‌‌ترین بخش سفر کجا بود؟
آرمان سلیمی، کارشناس مسائل عراق نیز درباره سفر اخیر مسعود پزشکیان به عنوان اولین سفر رئیس دولت چهاردهم به عراق به «دنیای اقتصاد» گفت:« بدون تردید این سفر، استراتژیک‌‌‌ترین سفر تاریخی یک مسوول ایرانی به کشور همسایه غربی بود. رئیس جمهور کشورمان بر خلاف سفر مسوولان در گذشته سفر خود را به دیدار با مقام‌‌‌های سیاسی ارشد عراقی در بغداد محدود نکرد بلکه هیات ایرانی از ۶ استان عراق دیدار کردند. ۶ استانی که به روایتی هر یک قطب‌‌‌های سیاسی، مذهبی و اقتصادی کشور عراق هستند.»
سلیمی معتقد است که در این میان سفر رئیسجمهور ایران به دو شهر اربیل و بصره برای نخستین بار در تاریخ بعد از ۲۰۰۳ از اهمیت بسزایی برخوردار است. پزشکیان و تیم سیاست خارجی‌‌‌اش با سفر به اربیل نشان دادند که خواهان گسترش روابط و نزدیکی فزاینده به اقلیم کردستان هستند. حضور رئیس قوه مجریه ایران در اربیل، از یک سو پیامی نمادین در راستای اشتراکات تاریخی میان ایران و کردهای عراق بود و از سوی دیگر، می‌‌‌تواند زمینه‌‌‌ساز افزایش سطح صادرات غیرنفتی ایران در اقلیم، تقویت فزاینده جایگاه ایران در شمال عراق و نیز تسریع همکاری‌‌‌های امنیتی میان طرفین باشد.
این کارشناس ادامه داد:« فراتر از اربیل و اقلیم کردستان، مسعود پزشکیان به بصره، پایتخت انرژی و اقتصاد عراق نیز سفر کرد. سفر به بصره یکی از هوشمندانه‌‌‌ترین سفرهایی است که تاکنون در سطح سیاست منطقه‌‌‌ای ایران اجرایی شده است. در تشریح این موضوع باید توجه داشت که بصره از نظر ژئواستراتژیک مهمترین استان و نقطه جغرافیایی عراق است. تنها تنفسگاه عراق به آب‌‌‌های آزاد و خلیج فارس همین شهر بندری است. بصره با حدود ۹۳ میلیارد بشکه ذخایر نفتی، بزرگ‌‌‌ترین منطقه نفتی کل جهان است.»
وی افزود: «همچنین باید توجه داشت که ۹۰درصد نفت کشور عراق بالغ بر روزانه ۳ میلیون بشکه از استان بصره تولید و صادر میشود. به روایتی شفاف‌‌‌تر می‌‌‌توان بصره را قلب اقتصاد کشور عراق معرفی کرد که در زمینه‌‌‌های مختلف استعداد و ظرفیت‌‌‌های بسیار ویژه‌‌‌ای دارد. این استان از نظر دموگرافی نیز ترکیبی از قبایل عرب شیعه و سنی را دارا است. با توجه به تمام این ظرفیت‌‌‌ها می‌‌‌توان دیدار از این شهر را اتفاق ایجابی و بسیار استراتژیک دانست. »
سلیمی در ادامه تشریح کرد:«دیدار ویژه مسعود پزشکیان با قبایل این استان این پتانسیل را فراهم کرد که ایران مناسبات خود را با سران قبایل بصره تقویت کند. سفر به بصره نشان داد که این استان اهمیتی ویژه برای ایران دارد. به ویژه اینکه سالها تکمیل پروژه راه‌‌‌آهن شلمچه – بصره معلق مانده است. بصره با حدود ۳ میلیون جمعیت می‌‌‌تواند مامنی برای صادرات کالاهای ایرانی و حضور بخش صنعت و عمران ایران در عراق باشد.»
این کارشناس مسائل عراق در نهایت گفت:« باید توجه داشت که تمام بازیگران مهم در سطح بین‌‌‌المللی خواهان حضور در بصره هستند تا از فرصت‌‌‌های بی‌‌‌نظیر این استان بهره بگیرند.در سال‌‌‌های گذشته تا حدودی دست ایران از این فرصت‌‌‌ها کوتاه مانده که سفر پزشکیان می‌‌‌تواند فرصتی برای ترمیم این موضوع باشد.»
