گروه بینالمللی بحران روابط ایران و عربستان را تحلیل کرد
ناترازی در چشمانداز دو رقیب
یکی از انگیزه‌های تهران راهبردی است، یعنی مقابله با تلاشهای اسرائیل به ویژه بسیج ائتلافی علیه ایران از طریق تعمیق روابط نظامی و دیپلماتیک میان متحدان خاورمیانه‌ای ایالات متحده با هدف منزوی کردن جمهوری اسلامی. دومین انگیزه ایران دارای مولفه اقتصادی بوده است، تهران انتظار سرمایه‌گذاری عربستان سعودی در اقتصادش را داشت که به دلیل تحریمهای ایالات متحده و سوءمدیریت با چالش‌هایی مواجه است. مقامات ایرانی در گفت‌وگو با همتایان سعودی خود، ریاض را تحت فشار قرار دادند تا فصل جدیدی در تجارت دوجانبه و سرمایه‌گذاری باز کند. با این حال، سعودیها با استناد به شبح ایالات متحده که ریاض را به نقض تحریمهای ایران متهم میکند، اکراه داشتند. سکوت آنها طرف ایرانی را متحیر کرد. یک مقام ارشد ایرانی گفت: چگونه است که امارات می‌تواند دومین شریک تجاری ما باشد؛ در حالی که ما تحت تحریمهای آمریکا هستیم، اما سعودیها حتی نمی‌توانند یک قدم کوچک بردارند؟
تهران همچنین از آنچه به عنوان احتیاط ریاض در جست‌وجوی زمینه‌های مشترک در مورد چگونگی حل‌وفصل بحران‌های مختلف در منطقه میداند، ناراضی است. رویدادهای غزه نمونه‌ای از این موارد است. در حالی که دو طرف بر ضرورت جلوگیری از شعله‌ور شدن یک آتش گسترده‌تر منطقه‌ای توافق دارند، ریاض دستور کار خود را در قبال جنگ غزه با همکاری سایر کشورهای عربی، عمدتا مصر، امارات، قطر و اردن دنبال کرده است. نشست ترکیبی اتحادیه عرب و سازمان همکاری اسلامی، به طور شگفت‌‌‌انگیزی اعلامیه مشترکی را در حمایت از راه‌‌‌حل دو‌دولتی برای مناقشه اسرائیل و فلسطین امضا کرد. زمانی که ایران در ۱۳ تا ۱۴ آوریل، در پاسخ به تهاجم اسرائیل به کنسولگری ایران در دمشق در ۱ آوریل، به اسرائیل حمله کرد، یک لحظه دشوار در روابط ایجاد شد. بنا بر گزارش‌‌‌ها، ایران پیش از حمله موشکی و پهپادهای خود به اسرائیل، به عربستان سعودی هشدار داد که ریاض نیز به نوبه خود به واشنگتن منتقل کرد و این موضوع به آمریکا و اسرائیل کمک کرد تا برای رهگیری موشک‌‌‌ها آماده شوند. بلافاصله پس از آن، دیپلمات‌های ارشد سعودی با همتایان ایرانی و آمریکایی خود در تماس بودند.
هدف ایران از هشدار به ریاض در مورد حمله قریب‌الوقوع، اجتناب از تشدید همه‌جانبه تنش منطقه‌ای بود. ریاض نیز مراقب بود که به عنوان متحد اسرائیل علیه ایران دیده نشود، حتی اگر به کاهش خطرات حمله تلافی‌جویانه ایران علیه اسرائیل کمک کرد. در بعد سوم پیشرفت ملموس کمی در تقویت روابط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، از جمله مردم با مردم و مبادلات فرهنگی حاصل شده است - حوزه‌‌‌ای که ایران انتظار پیشرفت‌‌‌هایی در آن داشت. به غیر از توافق در مورد حج، ایران در ۵ فوریه از الزامات روادید برای اتباع ۳۳ کشور از جمله عربستان سعودی چشم‌پوشی کرد اما ریاض هنوز واکنش متقابل نشان نداده است. در دسامبر گذشته، دو کشور گفت‌وگوها را در مورد برقراری پروازهای مستقیم آغاز کردند، اما ایران ایر در ژانویه اعلام کرد که به دلیل اختلاف «فنی» با عربستان سعودی، اولین پرواز به ریاض را برای مدت نامعلومی به تعویق می‌اندازد. این ناامیدی‌ها این حس را در تهران ایجاد کرده است که توافق اولیه؛ بیشتر از ایران به عربستان سعودی سود می‌رساند.
یک مقام ارشد ایرانی میگوید: پادشاهی برای توسعه اقتصادی خود به کمک ایران نیاز ندارد، بلکه به‌آن نیاز دارد که ایران این روند را تضعیف نکند. برعکس، سعودیها ضرر زیادی به ایران وارد نمی‌کنند، اما میتوانند به برنامه‌های توسعه ما کمک کنند. سعودیها تاکنون به آنچه می‌خواستند رسیده‌اند. آنها از تنش‌های منطقه محافظت می‌شوند. اما در مورد آنچه ایران به دست آورده است نمی‌توان همین را گفت. برخی در ایران ابراز نگرانی می‌کنند که عربستان سعودی قصد دارد از این توافق برای کنترل ایران و به حداقل رساندن خطرات ناشی از آن برای منافع عربستان استفاده کند. یک مقام سابق ایرانی گفت: «سعودیها می‌‌‌خواهند ما را در جعبه‌‌‌ای نگه دارند که آمریکا ایران را در آن قرار داده است.» طرفداران این دیدگاه معتقدند هر تحولی، مثبت یا منفی، ممکن است تعادل کنونی را که عربستان سعودی در آن قرار دارد، برهم بزند. عربستان به سرعت اقتصاد خود را متنوع میکند و قوی‌تر می‌شود؛ در حالی که ایران در بند تحریم‌ها و استراتژی مهار واشنگتن قرار دارد.
نمایی از ریاض
عربستان سعودی توافق ۲۰۲۳ را برای کاهش تنش‌های خلیج فارس از طریق گفت‌وگو دنبال کرد، هدفی که در کنار اهداف داخلی رهبری عربستان قرار دارد، که در چشمانداز عربستان سعودی ۲۰۳۰ ذکر شده است، که نیازمند یک محیط منطقه‌ای باثبات است که سرمایه‌گذاری خارجی، گردشگری و یکپارچگی اقتصادی را تشویق میکند. از دیدگاه ریاض؛ توافق با تهران، مستلزم تغییر استراتژی «فشار حداکثری» سازماندهی‌شده توسط ایالات متحده بر ایران به استراتژی «مهار و تعامل» بود.
عربستان سعودی مدت‌هاست که مدعی است حمایت ایران از بازیگران غیردولتی در عراق، سوریه، لبنان و به ویژه یمن امنیت خود و منطقه را تهدید میکند. بنا بر گزارش‌‌‌ها، قرارداد ۲۰۲۳ شامل وعده‌‌‌های ایران برای منصرف کردن حوثیها از انجام حملات بیشتر به عربستان سعودی و همچنین مضامینی برای حرکت به سمت یک روند صلح درون یمن بود. با این حال، اکثر شکایات ریاض از تهران، از جمله فعالیت‌‌‌های منطقه‌ای ایران، مورد رسیدگی قرار نگرفته است. حتی اگر دو کشور بتوانند بر این موانع برای نزدیک‌‌‌تر شدن به یکدیگر غلبه کنند، تحریمهای آمریکا علیه ایران همچنان به یک مانع قابل توجه در راه همکاری بیشتر اقتصادی تبدیل خواهد شد.
دو مکتب فکری در محافل سیاست عربستان سعودی درباره توافق ۲۰۲۳ ظهور کرده است. یکی به بی‌اعتمادی به ایران ادامه میدهد و معتقد است که این کشور در پس همه بدی‌های منطقه است. دیگری ایران را یک مشکل امنیتی میداند که می‌‌‌توان آن را با بهبود روابط دوجانبه مهار کرد. این اختلافات خود را به آن شیوه‌‌‌ای نشان میدهد که رهبری عربستان بر اساس آن درباره روابط و گسترش آن فکر میکند. با وجود این، ریاض تمایل کمی برای رویارویی با هر یک از بازیگران منطقه‌ای، به ویژه تهران دارد، زیرا این امر ثبات منطقه‌ای موردنیاز برای رشد اقتصاد عربستان سعودی را تهدید میکند. در حال حاضر، ریاض از کانال‌های مستقیم تازه‌تاسیس با تهران که بازوهای دیپلماتیک، امنیتی و اطلاعاتی این کشور را در بر می‌گیرد و به دو کشور چندین نقطه ورود برای ارتباط در مواقع بحران میدهد، استقبال میکند. اما می‌‌‌خواهد پیوندهای سازمانی لازم را قبل از اینکه خیلی فراتر برود، ایجاد کند.
ریاض روند گام به گام را ترجیح میدهد. از نظر ریاض، اول تنش‌زدایی و برقراری روابط سیاسی و به دنبال آن بحث‌های اساسی‌تر است که به تنش‌های اصلی بین دو کشور می‌پردازد و به ایجاد اعتماد و حسن نیت کمک میکند. پس از آن، طرف‌‌‌ها میتوانند به همکاری بیشتر در بخش‌‌‌های مختلف مشخص شده در توافق، از جمله تجارت، امنیت و مبادلات مردم با مردم ادامه دهند. در حال حاضر، ریاض معتقد است که روابط هنوز در مرحله اول است زیرا تنش‌زدایی ناقص باقی می‌ماند، در حالی که تلاش‌ها برای ایجاد روابط سیاسی هنوز از پروتکل مورد انتظار پیروی نکرده است. یک مقام ارشد ایرانی در پاسخ به این موضوع گفت که ظرافت‌‌‌های دیپلماتیک نباید کار عملی پیشبرد روابط دوجانبه را به تعویق بیندازد.
مقامات سعودی ایران را مسوول تاخیرهایی میدانند که مانع از پیشرفت فاز دوم می‌شود. یکی از مقامات سعودی گفت: «ایران چیزهای درستی را در زمینه بهبود روابط با عربستان سعودی میگوید، اما تعهد واقعی وجود ندارد.» یک مقام سعودی گفت: «این لحظه فرصتی برای ایران فراهم میکند تا روابط خود را با [بقیه] خلیج فارس بازتعریف کند.» انجام این کار، تسلیم شدن عربستان سعودی در برابر فشارهای آمریکا و اسرائیل برای متحد شدن علیه ایران را دشوار میکند. در عوض، مقامات سعودی استفاده ایران از جنگ غزه را فرصتی برای بی‌‌‌ثبات کردن خاورمیانه و عقب‌‌‌نشینی از هرگونه طرحی که عربستان سعودی برای عادی‌‌‌سازی روابط با اسرائیل داشته باشد، میدانند. از آنجا که ایران از راه حل دو‌دولتی حمایت نمی‌کند، ریاض معتقد است محدودیتی برای مشارکت با تهران در تلاشهای دیپلماتیک برای پایان دادن به مناقشه وجود دارد. در نتیجه، مقامات ارشد سعودی می‌گویند، آنها به طور جدی درباره غزه با ایران گفت‌وگو نمی‌کنند.
مقامات سعودی می‌گویند که ایران به تعهدات خود در مورد یمن عمل نکرده است. در حالی که حملات برون‌مرزی حوثیها عمدتا متوقف شده است، حمله‌ای در سپتامبر ۲۰۲۳ منجر به کشته شدن چهار سرباز بحرینی در حال گشت‌زنی در مرز عربستان سعودی و یمن شد. ریاض همچنین مدعی است ایران به تسلیح حوثیها ادامه میدهد؛ در حالی که این گروه کشتی‌‌‌های تجاری در دریای سرخ و خلیج عدن را هدف‌گیری میکند. ایران به نوبه خود اصرار دارد که کنترلی بر حوثیها ندارد، چه در آن حملات و چه در حملات گذشته به عربستان سعودی. حتی اگر ایران احتمالا قصد نداشته که حوثیها از این سلاح‌‌‌ها علیه عربستان سعودی استفاده کنند، ریاض این انتقال را به عنوان ادامه تلاش ایران برای قدرت‌نمایی در منطقه میداند. محموله‌‌‌های تسلیحاتی ادعایی ایران به ارتش سودان در بحبوحه جنگ این کشور با نیروهای پشتیبانی سریع شبه‌‌‌نظامی، این تصور را تقویت میکند؛ به‌‌‌ویژه که ریاض در تلاش برای پایان دادن به این درگیری است.
آخرین گلایه عربستان این است که ایران به قول خود مبنی بر کاهش لحن خصمانه در رسانههای خود عمل نکرده است، همان‌طور که هر دو کشور متعهد شدند انجام دهند. ریاض میگوید، عربستان سعودی به موضع قبلی خود بازگشته‌است. یک مقام سعودی گفت: آنها ممکن است تلاشهای کوچکی انجام داده باشند، اما آنها به طور کامل این تلاش‌ها را انجام ندادند، بنابراین ما نیز رسانههای خود را آزاد گذاشتیم تا در صورت تمایل از آنها انتقاد کنیم. مقامات ایرانی معتقدند که هرگز تغییر محسوسی در اصل پوشش مورد حمایت عربستان رخ نداده است. به همین دلایل، همکاری اقتصادی نزدیک‌‌‌تر ایران و عربستان با تاخیر مواجه است.
