چه چیزی ترمز پاکستان را کشید؟
درگیری با سه همسایه؛ بدترین سناریوی ژئوپلیتیک
پاکستان با نامیدن دو ملت با عنوان «کشورهای برادر» و ترغیب گفت‌وگو و همکاری -ادبیاتی که ایران نیز در بیانیه خود در روز جمعه آن را تکرار کرد- نشان داد که به دنبال کاهش تنش است. به گفته تحلیلگران، درخواست پاکستان بر یک واقعیت آشکار تاکید می‌کند: جنگیدن می‌توانست این کشور را در موقعیت سخت‌تری قرار دهد. دو سال است که پاکستان درگیر بحران اقتصادی و آشفتگی سیاسی است که مستقیما تشکیلات نظامی قدرتمند کشور را به چالش کشیده است. حملات تروریستی در سراسر کشور دوباره افزایش یافته و در حال حاضر همزمان با تضاد با رقیب اصلی خود یعنی هند، شاهد تیرگی روابط سابقا دوستانه با دولت طالبان در کشور همسایه افغانستان بوده است.
مایکل کوگلمن، مدیر موسسه آسیای جنوبی مرکز ویلسون گفت: «در لحظه‌‌‌ای که پاکستان برخی از جدی‌‌‌ترین ناآرامی‌‌‌های داخلی خود را در سال‌های اخیر تجربه می‌کند، آخرین چیزی که می‌تواند تحمل کند، تشدید تنش‌‌‌ها و افزایش خطر درگیری با ایران است. اینکه پاکستان در تنش‌‌‌های جدی نه با یک یا دو، بلکه با سه همسایه گرفتار شود، این بدترین سناریوی ژئوپلیتیک است.» درگیری با ایران قبل از انتخابات پارلمانی پاکستان که انتظار می‌رود در اوایل فوریه برگزار شود، رخ داده است؛ اولین انتخابات پس از برکناری نخست‌‌‌وزیر سابق عمران خان در آوریل ۲۰۲۱. اساس سیاست پاکستان، یک بازی همه چیز برنده است که مدت‌هاست از پشت صحنه توسط ارتش این کشور اداره می‌شود.
طی دو سال گذشته، برکناری عمران‌خان باعث ایجاد نارضایتی عمیق - به‌ویژه در میان پاکستانی‌‌‌های جوان و طبقه متوسط - نسبت به ژنرال‌‌‌های این کشور شده است؛ عمران خان، آنها را مسوول برکناری خود می‌‌‌داند. ده‌ها‌هزار نفر در صحنه‌‌‌های بعضا خشونت‌آمیز برای اعتراض به خیابان‌‌‌ها ریخته‌‌‌اند. معترضان به دروازه‌‌‌های ستاد ارتش ملی نفوذ کرده و به تاسیسات نظامی در سراسر کشور حمله کردند. ماه‌‌‌ها بعد، جناب خان دستگیر شد؛ اقدامی که به طور گسترده‌‌‌ای آن را تلاش ارتش برای کنار گذاشتن او از سیاست می‌‌‌دانستند. او همچنان در زندان است، اما تنها چند هفته مانده به انتخابات، محبوبیت او بالاست. این حمایت در کشوری که ارتش معمولا راه را برای نامزدهای مورد نظر خود هموار کرده است، یک عدم‌اطمینان درباره نتایج انتخابات ایجاد کرده است.
در دو سال گذشته بر ناآرامی سیاسی افزوده شده، خشونت گروه‌‌‌های شورشی که به طور یکسان به اهداف سیاسی و نظامی حمله کرده‌‌‌اند، افزایش یافته و صدها نفر کشته شده‌‌‌اند. این حملات ثبات متزلزل در کشور را آشکار کرده و اعتماد عمومی را به ارتش کاهش داده است. آنها همچنین به تنش فزاینده با طالبان در افغانستان دامن زده‌‌‌اند، جایی که برخی از گروه‌‌‌های شبه‌‌‌نظامی پس از قدرت گرفتن مجدد این گروه در سال ۲۰۲۱ پناهگاه امنی پیدا کرده‌‌‌اند، در حالی که برخی دیگر از خاک افغانستان به پاکستان رانده شده‌‌‌اند. در عین حال، پاکستان خود را در وضعیت اقتصادی دشواری می‌‌‌بیند و به‌‌‌شدت متکی به وام صندوق بین‌المللی پول است که اقتصادش را سرپا نگه می‌دارد؛ اقتصادی که در تداوم یک درگیری نظامی طولانی‌‌‌مدت با مشکل مواجه می‌شود. به گفته تحلیلگران، در شرایط کنونی، استراتژیست‌های نظامی پاکستان مسیر بسیار خوبی را طی می‌کنند.
اسفندیار میر، کارشناس ارشد موسسه صلح ایالات متحده، گفت: «از یک طرف، آنها با این دوراهی راهبردی مواجه بودند؛ از یکسو اگر پاکستان اجازه می‌‌‌داد بدون واکنش از این حمله عبور کنند، همه دشمنان پاکستان، به‌ویژه هند، جسورتر می‌‌‌شدند. از سوی دیگر، پاکستان با اتخاذ موضع تقابلی و مقابله به مثل، با معضلی از سه جبهه مواجه شده است.» با این حال، تبادل نظامی با ایران نشان داده است که حتی با وجود نارضایتی فزاینده نسبت به ارتش پاکستان، سیاست خارجی این کشور همچنان در دست ژنرال‌‌‌هاست. به نظر میرسید که رهبران نظامی در واکنش به اقدامات همسایگان، با نیروی صرف نظامی که از برانگیختن جنگ همه‌جانبه اجتناب می‌کند، از یک کتاب بازی کهنه پیروی می‌کنند.
برای چند دهه، پاکستان به طور پراکنده مناطق مرزی افغانستان را بمباران کرده است و در سال ۲۰۱۹، گلوله‌باران شدید و تبادل تیراندازی بین پاکستان و هند در امتداد مرز مورد مناقشه آنها را شاهد بودیم که در ابتدا تهدید تبدیل شدن این تنش‌‌‌ها به جنگ بین دو کشور مسلح هسته‌‌‌ای وجود داشت، اما این تهدید در نهایت مهار شد. مدیحه افضل، یکی از همکاران موسسه بروکینگز در واشنگتن، گفت که پاکستان انتقام تلافی‌جویانه را در انتخاب هدف قرار دادن شبهنظامیان بلوچ - شهروندان خودش - که در ایران پنهان شده بودند، به دقت و آگاهانه‌ترین روش ممکن انجام داد. گزارش شده است که در این حملات ۹ نفر کشته شده‌‌‌اند.
با وجودی‌که در چند سال گذشته گاه و بیگاه شاهد برخی درگیری‌‌‌های مرزی بین ایران و پاکستان بودیم اما تبادل موشکی بین دو کشور غیرقابل تصور بود. در طول دهه‌‌‌ها طرفین در خصوص موضوعاتی مانند تروریسم، پروژه شکست‌خورده خط لوله گاز، هماهنگی نزدیک ایران با هند و روابط پاکستان با عربستان سعودی، رقیب اصلی ایران برای نفوذ در منطقه اختلافاتی داشته‌‌‌اند. اما روابط دیپلماتیک تا حد زیادی صمیمانه باقی ماند؛ حتی با وجود اختلافات بین ایران شیعه و پاکستان عمدتا سنی. پس از انقلاب ۱۹۷۹، ایران شروع به تامین مالی موسسات شیعی در پاکستان کرد. هر گونه تشدید درگیری بین دو کشور می‌تواند به تنش‌‌‌های مذهبی دامن بزند و چالش جدی نظم و قانون داخلی در پاکستان ایجاد کند.
ایران اعلام کرد که این هفته حملاتی را در پاکستان و همچنین در عراق و سوریه انجام داده است تا نشان دهد که در هر نقطه‌‌‌ای با دشمنان شبه‌‌‌نظامی مبارزه می‌کند. با این حال، روز جمعه، به نظر میرسید که ایران به سمت ریل مدیریت بحران در حال حرکت است. ایران در بیانیه‌‌‌ای اعلام کرد که «بین دولت دوست و برادر پاکستان و تروریست‌‌‌های مسلح تفاوت قائل است» و اجازه نمی‌‌‌دهد این شبهنظامیان «این روابط» را بین دو کشور «متشنج» کنند.
