فلسفه وجودی فرمت ۳+۳ چیست؟
اعتبارسنجی یک ابتکار دیپلماتیک
فرمت ۳+۳ یک ابتکار منطقه‌‌‌ای است که در آن سه کشور حوزه قفقاز جنوبی «آذربایجان، ارمنستان و گرجستان » و سه کشور همسایه آن ایران، ترکیه و روسیه در آن حضور دارند. اما فلسفه وجودی فرمت ۳+۳ چیست و چقدر با واقعیت‌‌‌های میدانی، سیاسی و دیپلماتیک صحنه قفقاز جنوبی منطبق است؟ یکی از بازیگران اصلی این فرمت، روسیه است و امروز مشاهده می‌‌‌کنیم که مسکو درگیر جنگ اوکراین است و در عمل مساله‌اش درگیری بین آذربایجان و ارمنستان نیست. ضمن اینکه دغدغه‌‌‌های امنیتی و تسلیحاتی در جنگ اوکراین، باعث شده که روسیه به طور ضمنی و غیررسمی برای نگه داشتن ترکیه در جبهه خود و تداوم همکاری با آن، از آذربایجان حمایت کند. در سمت دیگر می‌‌‌بینیم که بین ترکیه و آذربایجان با ارمنستان یک وضعیت عدم‌موازنه برقرار است و موازنه به سود آذربایجان است. در چنین وضعیتی، چرا آذربایجان باید با بازیگر ضعیفی مانند ارمنستان وارد فرآیند مصالحه و مذاکره شود و امتیاز بدهد؟ در حالی که هم‌اکنون دست برتر را دارد؟
همچنین آیا صرف اینکه بازیگران خارجی در این مساله دخالت نداشته باشند برای پیگیری چنین فرمتی کافی است؟ این در حالی است که شاید امروز ایران در حوزه ممانعت از گسترش نفوذ آذربایجان و ترکیه در منطقه با آمریکا و اروپا اشتراک‌‌‌نظر بیشتری داشته باشد. همچنانکه متیو میلر، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا روز گذشته در این خصوص گفت: «درباره بخش ارمنستان-آذربایجان باید بگویم که ما از هرگونه تعاملی که با حسن نیت انجام بگیرد و به صلح و ثبات مردم قفقاز جنوبی کمک کند، فارغ از اینکه این مذاکرات در کجا برگزار شود یا چه کسی میزبان آن باشد، استقبال می‌‌‌کنیم.»
چرا ۳+۳؟
علی قائممقامی، کارشناس مسائل قفقاز در پاسخ به این پرسش که چرا فرمت ۳+۳ شکل گرفته و اهداف آن چیست، گفت: «در این فرمت قرار است مسائل راهبردی حمل‌ونقل شمال به جنوب و شرق به غرب، تامین صلح و امنیت در منطقه و عادی‌‌‌سازی روابط کشورهای این منطقه مانند ترکیه و جمهوری آذربایجان با ارمنستان مورد پیگیری قرار گیرد.» به گفته این کارشناس، از آنجا که ایران با جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان اختلافی ندارد، می‌تواند به عنوان میانجی بین ایروان و باکو و حتی آنکارا عمل کند.
قائممقامی ادامه داد: «همچنین مساله ترانس خزر نیز قرار است در فرمت ۳+۳ مورد ارزیابی قرار بگیرد و این فرمت فقط مربوط به قفقاز نیست. درواقع مسائل مربوط به نفت و گاز ترانس خزر از دیگر موضوعات مورد گفت‌وگوی کشورها در این نشست است. زیرا قزاقستان و ترکمنستان تلاش دارند تا از طریق ترانس خزر به بندر باکو متصل شوند و از آنجا یا از طریق ارمنستان یا گرجستان، نفت و گاز خود را به کشورهای غربی صادر کنند.» وی تاکید کرد: «البته در اینجا مساله این است که نفت و گاز ترکمنستان و قزاقستان به روسیه و چین نیز صادر می‌شود و مشخص نیست که این کشورها آیا می‌توانند همزمان هم به غرب و هم به شرق انرژی صادر کنند؟»
قائممقامی درباره نقش‌‌‌آفرینی ایران بین باکو و ایروان گفت که ایران با کمک روسیه می‌تواند نقش موازنه‌‌‌گر بین دو طرف را ایفا کند. این کارشناس در پاسخ به اینکه آیا با توجه به اولویت جنگ اوکراین، مسکو می‌تواند در قفقاز هم نقش‌‌‌آفرین باشد، توضیح داد: «اگر روسیه دغدغه قفقاز را نداشت، در نشست تهران شرکت نمی‌‌‌کرد. همچنانکه شاهد بودیم گرجستان به دلیل اختلاف با روسیه بر سر آبخازیا و اوستیا در این نشست حضور پیدا نکرد.» قائممقامی البته روی این موضوع تاکید کرد که روسیه با جنگ اوکراین درگیر است اما نمی‌تواند چشم خود را روی منطقه قفقاز ببندد تا این منطقه درگیر تنش‌‌‌های تازه شود. زیرا تنش در این منطقه به ضرر روسیه هم هست بنابراین مسکو ناچار است با کمک تهران از درگیری‌‌‌ها بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان در آینده جلوگیری به عمل آورد.
این کارشناس مسائل قفقاز گفت که این مساله در بیانیه تهران مورد توجه قرار گرفته است. علاوه بر این، روسیه و جمهوری آذربایجان از نظر تولید و انتقال نفت و گاز به نوعی رقیب یکدیگر به حساب می‌‌‌آیند و این انتقال نفت و گاز هر دو کشور از طریق ترکیه صورت می‌گیرد. قائممقامی با بیان اینکه تنش در قفقاز جنوبی به ضرر هر ۶ کشور است، ادامه داد: «از این رو، ایران، آذربایجان، ارمنستان، گرجستان، ترکیه و روسیه باید به شکل مسالمت‌‌‌آمیزی مسائل فی‌مابین را حل و فصل کنند.»
باکو به تنهایی تصمیم نمی‌گیرد
کارشناس مسائل قفقاز جنوبی در واکاوی این موضوع که جمهوری آذربایجان که امروز دست برتر را در معادلات قفقاز دارد چرا باید پای میز مذاکره بنشیند، گفت: «امروز باکو به تنهایی تصمیم نمی‌گیرد بلکه ترکیه و اسرائیل هستند که به آذربایجان خط می‌‌‌دهند.» وی ادامه داد: «باوجودی که آمریکا، اسرائیل و شرکت‌های غربی حاضر در آذربایجان، مخالف فرمت ۳+۳ هستند اما به دلیل اینکه منافعشان در ثبات است و نه در تنش، به دنبال امنیت در منطقه و پیرو آن امنیت انتقال نفت و گاز هستند. حتی اگر این امنیت و ثبات از طریق ایران و روسیه ایجاد شود.»
غرب تنش در قفقاز را نمی‌‌‌خواهد
قائممقامی تاکید کرد: «آنها نمی‌‌‌خواهند جمهوری آذربایجان دچار تنش امنیتی شود. همچنین اتحادیه اروپا با جمهوری آذربایجان قراردادی به امضا رسانده و تا سال ۲۰۲۷ میلادی انتقال گاز آذربایجان به اروپا از طریق ترکیه افزایش خواهد یافت. بنابراین اتحادیه اروپا هم مایل نیست که این منطقه دچار تنش شود.»
این کارشناس با بیان اینکه فرانسه علیه جمهوری آذربایجان و در حمایت از ارمنستان برآمده است، گفت که فرمت ۳+۳ هم می‌تواند جلوی نفوذ گسترده اسرائیل را در منطقه بگیرد و هم می‌تواند مانع تنش‌‌‌آفرینی فرانسه و کشورهای دیگر بین آذربایجان و ارمنستان شود. این پژوهشگر مسائل قفقاز در نهایت توضیح داد که اگر فرمت ۳+۳ به درستی اجرا شود، خیلی سازنده خواهد بود و حتی تنش‌‌‌هایی که بین تهران و باکو ایجاد شده نیز رفع خواهد شد. از سوی دیگر شاهد بهبود روابط بین ترکیه و آذربایجان با ارمنستان خواهیم بود. وی افزود: «همچنین امید می‌‌‌رود که شاهد همکاری منطقه‌‌‌ای همه‌جانبه که در بیانیه تهران نیز به آن اشاره شده است، باشیم.»
