مکتب قم تغییر لحن می‌دهد؟
مرجعیت منتقد
شاهد این ادعا سخنان و نقدهای اخیر آیت‌الله جوادی آملی، آیت‌الله نوری همدانی، آیت‌الله مکارم شیرازی به مسائل اقتصادی و وضعیت موجود است. در واقع اگر در سال اول دولت مستقر و حتی دولت پیشین، بیشترین نصایح مراجع در سخنان و دیدارهای‌شان حول محور مسائل اقتصادی و گاه سیاست خارجی بود، به نظر می‌رسد با توجه ارتباط مستقیمی که مراجع با مردم دارند جنس دغدغه‌های‌شان حالا بیش از گذشته به مسائل اجتماعی مورد نظر مردم گره خورده است و از همین‌رو اولویت‌بندی موضوعات مورد نقدشان حالا با سال‌های گذشته تغییر کرده است. برای مثال درسال اول دولت سیزدهم، نظر برخی از مراجع علاوه بر لزوم حل مشکلات اقتصادی بر حل مشکلات مرتبط با سیاست خارجی تسری پیدا کرد.
همچنان‌که در ۱۸آذر ۱۴۰۰ مرحوم آیت‌الله صافی گلپایگانی در دیدار با محمد‌باقر قالیباف، رئیس مجلس با تاکید بر رابطه با عزت و اقتدار با کشورهای دنیا به صراحت اعلام کرد: «اینکه با بسیاری از کشورها قهر باشیم صحیح نیست و به ضرر مردم عزیزمان است. شما باید با عقلانیت و تعامل سازنده، حقوق ملت را احقاق کنید. امروز یکی از راه‌های اصلاح امور این است که با حفظ منافع کشور و با عزت، با جهان در ارتباط باشیم که خیلی از مشکلات برطرف خواهد شد.» سخنانی که البته همان زمان با انتقادهای تند و تیز مخالفان روبه‌رو شد و ماجرا تا آنجا پیش رفت که حتی دادستان کل کشور و رئیس دادگاه ویژه روحانیت وارد ماجرا شدند و دستور رسیدگی به اهانت به آیت‌الله صافی گلپایگانی را صادر کردند.
البته همان زمان آیت‌الله جوادی آملی نیز در دیدار با حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه همچون آیت‌الله صافی بر مذاکره با جهان تاکید کرده و با بیان اینکه ما از جهان جدا نیستیم، چه بخواهیم و چه نخواهیم باید با آنها مذاکره کنیم، تصریح کرده بود: «در نظام بین‌الملل به هیچ‌کس اعتماد نیست، اما در عین حال هیچ کس از مذاکره و تبادل با دیگر کشورها هم بی‌نیاز نیست.» حالا اما درآستانه دوسالگی دولت سیزدهم جنس نقدهای مراجع و طیفی از روحانیون به مسائل اجتماعی کشور هم راه پیدا کرده است. مروری برسخنان اخیر آنها خصوصا پس از ناآرامی‌های سال گذشته در کشور نشان می‌دهد مراجع تقلید به وضوح از وضعیت موجود ناراضی‌اند:
آیت‌الله نوری همدانی در دیدار با رئیس کل دادگستری قم: احکام خدا را نمی‌توان تعطیل کرد و باید آن را اجرایی نمود، همان‌طور که موضوع حجاب اهمیت دارد موضوع ربا که مصیبتی شده و ما هم مکرر گفتیم و نوشتیم ولی همچنان برقرار است باید مورد توجه باشد.(۱۱اردیبهشت سال جاری)
آیت‌الله نوری همدانی در واکنش به اعتراضات اخیر: بر مسوولان لازم است که به خواسته‌های مردم گوش دهند و مشکلات آنها را حل کنند و نسبت به حقوق آنان حساس باشند.(۳مهر ۱۴۰۱)
آیت‌الله جوادی آملی در دیدار با رئیس مجلس: دو چیز مملکت را نگه می‌دارد؛ یکی سواد فعلی و دیگری امید آینده که مسوولان باید تلاش کنند این دو امر از دستشان در نرود، اگر سواد فعلی و امید آینده بود، نتیجه‌اش پایداری مردم در جنگ هشت ساله علیه نظام اسلامی است، اما اگر نه سواد فعلی بود و نه امید به آینده، هم فرار مغزها خواهد بود و هم مشکلات اقتصادی در ازدواج و اشتغال و مسکن جوانان و هم این قرآن‌سوزی‌ها و مسجدسوزی‌ها. (۸دی ۱۴۰۱)
آیت‌الله جوادی آملی در دیدار امام جمعه شهر آمل: اگر بین مردم و نان مردم فاصله بیفتد دیگر خبری از دین نخواهد بود. نان یعنی اقتصاد مملکت، اگر اقتصاد صحیح نباشد خبری از دین نخواهد بود.(۴اسفند ۱۴۰۱)
آیت‌الله جوادی‌آملی در دیدار پیام فاضلی‌نژاد، مدیر‌مسوول مجله نقد اندیش: اگر مردم ببینند در یک فضای زنده نفس می‌کشند که در آنجا نه اختلاسی هست، نه نجومی، نه گرانی و نه تبعیض، به قانون احترام می‌گذارند، به فکر دیگران احترام می‌گذارند، هر چند شاید خود آن عقیده را قبول نداشته باشند.(۲۷فروردین سال جاری)
آیت‌الله جوادی آملی: وقتی در جامعهای، انسان به رسانه‌اش، به مطبوعاتش، به توده مردمش، به جلساتش، اطمینان نداشته باشد، چنین جامعهای جامعه جهنمی است، جامعه بهشتی نیست.(بازنشر سخنان در دیدار دبیران کانون‌های قرآن و عترت کشور با حضرت استاد، سال ۹۵ از سوی شفقنا)
آیت‌الله مکارم شیرازی در دیدار رئیس دادگستری قم: سرچشمه مواد مخدر، فحشا، سرقت و بسیاری دیگر از جرایم مشکلات اقتصادی است. باید مدام پیامدهای مشکلات اقتصادی به مسوولان تذکر داده شود تا نسبت به حل آن اقدام کنند و هر اندازه که مشکلات اقتصادی کم شود و مردم بتوانند یک زندگی سالم داشته باشند، به همان نسبت جرایم نیز کم می‌شود.(۱۰اردیبهشت سال جاری)
آیت‌الله مکارم شیرازی: نقد و اعتراض حق مردم خصوصا جوانان است و با وجود مشکلات و نقائص اگر نسبت به عملکرد مسوولان یا نحوه اجرای برخی قوانین، انتقادی وجود دارد باید همچون موارد دیگر به صورت قانونی و با حفظ انضباط به گونه‌ای که مورد سوءاستفاده دشمنان قرار نگیرد، ابراز شود؛ و بر مسوولان نیز لازم است نسبت به این انتقادات گوش شنوا داشته و بحق، به اصلاح امور بپردازند. مساله حجاب از احکام مهم و ضروری دین مبین اسلام است که منافع و برکات زیادی برای جامعه و آحاد آن دارد و زنان و دختران جامعه اسلامی ما نسبت به آن اهتمام دارند، البته اجرای آن در سطح اجتماع نیازمند فرهنگ‌سازی عمیق، فراگیر و پیگیری صحیح دارد و اگر برخی راهکارها یا رفتارها در این مسیر مناسب نبوده، باید به اصلاح آن پرداخت.(۵ مهر ۱۴۰۱)
انتقاد برخی روحانیون از وضع موجود
در کنار مراجع برخی از روحانیون سنتی نیز منتقد وضع موجود هستند. همچنان‌که آیت‌الله علوی بروجردی، نخستین جلسه درس خارج فقه درسال جاری تاکید کرد: «این فاصله‌ای که بین روحانیت و مردم افتاده، باید ترمیم شود. راه اشتباه بوده. این را ما باید متوجه بشویم، اینها مردمی بودند که به قول بزرگی، از اولی که ما به دنیا آمدیم کنار ما بودند. بعد هم در طول زندگی همراه ما بودند. از دنیا هم که رفتیم، زیر جنازه ما همین‌ها بودند. الان چه شده که [برخی] این‌طور با ماشین به طلبه‌ها حمله می‌کنند؟ آقایان مسوول! وعده‌های توخالی ندهید! به مردم خلاف نگویید! این بی‌اعتمادی مردم را بیشتر نکنید.» (۱۰اردیبهشت سال جاری) همچنین در رشته توییتی که خبرآنلاین به نقل از وی منتشر شده، آمده است: «جوان‌های نسل جدید اصلا ارتباطی با ما دارند؟
ما برای آنها بیگانه هستیم. دنبال هرکسی می‌روند غیر از ما! چرا؟ جاذبه ما چه شد؟ امام جماعت مسجد محل قطب مردم بود. مردم برای او می‌مردند. ما این روزها را دیده‌ایم. پدر من در تهران سی چهل سال امام جماعت بود. دخترانی هم که حجاب کامل نداشتند سراغ امام جماعت می‌آمدند و مساله می‌پرسیدند. ما الان فقط اصرار داریم که این دختر حجاب خود را درست کند. در حالی‌که اصل عقاید او رفته است!» یا می‌توان به گفت‌وگوی روز گذشته علی بهجت، فرزند آیت‌الله بهجت با جماران اشاره کرد که گفت: «ما با چه زبانی صحبت کرده‌ایم که برعکس، بی‌حجابی ترویج شده؟! امربه‌معروف ما فقط به چند تار مویی که آشکار شده، محدود شده؛ آن هم با روش خودمان، نه روش اهل‌بیت علیهم‌السلام. ولی آنجا که هر روز جیب ما را خالی می‌کنند، یعنی سرقت می‌کنند از همه! دردمان نمی‌آید، امر به معروف هم نداریم! اما آن گردن کلفتی که ۱۲ هزار میلیارد دلار برده و به کانادا رفته، فقط می‌گویند «وی را تعقیب می‌کنیم» و مردم به مرور زمان این قضیه را فراموش می‌کنند!»
روحانیت به حمایت مردم وابسته است
عباس عبدی، روزنامه‌نگار در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» در ریشه‌یابی اجتماعی این انتقادات گفت: «روحانیون پس از انقلاب دچار یک تعارض جدی شدند. پیش از انقلاب آنها در حکومت نبودند و اکثریت قاطع آنان طرف مردم بودند و به نقد قدرت می‌پرداختند. بخش مهمی از محبوبیت آنان در آن دوره محصول این موقعیت و نقش بود. ولی آنان فکر می‌کردند که احترام مردم به آنان فقط برای لباس و انتسابشان به اسلام است. در آن مقطع معیشت آنان هم وابسته به مردم بود و این پیوند آنان را بیشتر و قوی‌تر می‌کرد. پس از انقلاب رفتند در قدرت و همه ارکان آن را در اختیار گرفتند. دستگاه قضایی، اغلب ریاست‌جمهوری‌ها، شورای نگهبان، مجلس، مجمع تشخیص مصلحت و بسیاری از نهادهای ریز و درشت منسوب به روحانیت که از حکومت بودجه می‌گیرند.
در حالی که پیش از انقلاب نه تنها قدرت سیاسی نداشتند، بلکه نهاد روحانیت هم به لحاظ مالی مستقل بود و وابستگی به حکومت نداشت. مطابق قاعده هر کس سودی می‌برد باید غرامت آن را هم بدهد، اکنون که وضع کشور قابل دفاع نیست غرامت آن هم متوجه روحانیت شده است و این مساله برای آنان بسیار سنگین است؛ زیرا روحانیت بدون مردم مثل ماهی بدون آب است. پارادوکس روحانیت اینجاست که از یکسو می‌خواهد یا باید مردمی و در دل مردم باشد و از سوی دیگر می‌خواهد در قدرت باشد. این تعارض تا زمانی که شکافی میان دولت و مردم نباشد، برجسته نیست؛ ولی هنگام بروز این شکاف آنان را با بحران مواجه می‌کند.
این بحران که در یک دوراهی قرار دارند که در ساختار بمانند و از آن دفاع کنند یا به دامن جامعه برگردند؟ روحانیونی که از نعمات حکومت کمتر بهره‌مند هستند، راه دوم را راحت‌تر انتخاب می‌کنند. آنها چاره‌ای ندارند که این روند را ادامه دهند به ویژه که می‌بینند در عمل گاه نیروهایی عهده‌دار امور می‌شوند که تناسبی هم با ارزش‌های آنان ندارد. به عبارتی می‌بینند که هم باید هزینه دهند و هم ارزش‌هایشان نادیده گرفته شود.»
نگرانی‌ها در مورد معیشت مردم است
محمد‌صادق پورابراهیم، پژوهشگر مسائل دینی نیز با طرح این سوال که مواضع انتقادی اخیر روحانیت را چگونه می‌توان ریشه‌یابی و تحلیل کرد، گفت: ناگفته پیداست که مراجع نظر واحدی درباره تحولات اخیر در کشور نداشته‌اند. برخی از آنان ناآرامی‌ها را محکوم کرده و بعضی نیز در موضعی میانه به نقد چگونگی برخورد با اعتراضات پرداختند. دسته اخیر از مراجع، ضمن طرفداری کلی و ضمنی از نظام سیاسی و همچنین حفظ مرزبندی با بیگانگان و تاکید بر جلوگیری از تکرار چرخه خشونت، مسوولان را به توجه به معیشت مردم فراخواندند. اینان ریشه برخی از ناآرامی‌ها را اقتصادی دانسته و تاکید کردند که باید مشکلات اقتصادی مردم و فقر موجود در جامعه نیز مرتفع شود تا بتوان از ایشان زیستی مومنانه را انتظار داشت.
وی در پایان تصریح کرد: به عنوان نمونه برخی از سخنان آیت‌الله جوادی آملی پیرامون این موضوع از نظر می‌گذرد که جملگی شاهدی است بر ادعای این نوشته: «...اما مسوولان هم باید بیدار شوند و جلوی بی‌عرضگی‌ها، اختلاس‌ها، خیانت‌ها، نجومی‌ها و باندبازی‌ها گرفته شود تا خطری کشور را تهدید نکند؛ در غیر این صورت این گرفتاری‌ها همچنان خواهد بود»؛ «مردم ستون دین هستند و باید راحتی و آسایش آنها برای همه ما اصل باشد»؛ «هیچ تازیانه‌ای دردناک‌تر از فقر نیست و امروز این تازیانه پشت مردم را زخم کرده است و مسوولان باید برای رفع مشکلات تدبیری بیندیشند»؛ «پیامبر اسلام (ص) فرموده‌اند که خدایا به نان ما برکت بده و بین ما و آن جدایی نیفکن؛ زیرا اگر نان نباشد ما نمی‌توانیم نماز بخوانیم و روزه بگیریم. نان در این حدیث به معنای اقتصاد است. با اختلاس و نجومی، اقتصاد ساخته نمی‌شود و اگر اقتصاد سالم نباشد، خبری از دین نخواهد بود»؛ «صرف اینکه کسی آدم خوبی باشد به معنای این نیست که مسوول خوبی هم می‌تواند باشد، عقل و تدبیر لازمه مدیریت است که در این صورت مسوولان نه بیراهه می‌روند و نه راه کسی را می‌بندند»؛ «انتظار این است جلوی غارت و اختلاس بعضی مسوولان گرفته شود».
