اظهارنظر اخیر رئیسجمهور آمریکا گاف بود یا رونمایی از یک سیاست؟
بایدن؛ اوبامای «باز»
از زمان بروز ناآرامی‌‌‌ها داخل ایران شاهد تصاعد بحران در روابط تهران و غرب هم از سوی آمریکا و هم اروپا هستیم. با وجودی‌که غرب مدعی است مقوله برجام را جدا از سایر مقولات پیگیری می‌کند اما بحث‌‌‌هایی که اخیرا پیش‌آمده یعنی بحث ناآرامی‌‌‌ها در ایران و ادعای استفاده از پهپادهای ایرانی در جنگ روسیه علیه اوکراین، باعث شده که روابط تهران و غرب در سایه این مسائل تیره‌‌‌تر شود. درواقع در عمل اقدامات و اظهارنظرهایی که از سوی آمریکا و اروپا شاهد هستیم، باعث شده که ظن بدبینی که پیش‌تر نسبت به آمریکا در ایران وجود داشت، تشدید شود و حتی این نگاه نسبت به اروپا نیز گسترش یابد.
واکنش تهران
صحبت‌‌‌های رئیسجمهور آمریکا منجر به واکنش در عالی‌ترین سطح تصمیم‌گیری در ایران شد و ابراهیم رئیسی، رئیسجمهور ایران در سخنرانی یوم الله ۱۳ آبان گفت: «چند ساعت قبل مطلع شدم رئیسجمهور آمریکا جمله‌‌‌ای گفته که شاید از حواس‌پرتی‌‌‌اش بوده باشد. او گفته که ما بنا به آزاد کردن ایران داریم. ایران ۴۳ سال قبل آزاد شد و مصمم است به اسارت شما درنیاید. ما هرگز گاو شیرده نخواهیم شد.» همچنین حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران روز جمعه در توییتی به اظهارات اخیر جو بایدن رئیسجمهور آمریکا درباره ایران پاسخ داد و نوشت: «آقای بایدن، رفتار ریاکارانه و حمایت از داعش را متوقف کنید!» وی تاکید کرد: «کاخ سفید که به شکل فزاینده‌‌‌ای در اغتشاشات اخیر ایران، مروج خشونت و ترور شد، همزمان برای توافق هسته‌‌‌ای تلاش می‌کند.»
از سوی دیگر ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان نیز در توییتی نوشت: «آمریکا در طول تاریخ اشغالگر بوده و هیچ‌گاه آزادی‌بخش نبوده است. آمریکا هر جا پا گذاشت، قتل، غارت و بی‌ثباتی به همراه آورد.» وی ادامه داد: «افغانستان، عراق، لیبی، سوریه و...پیش چشم ملت‌های منطقه و جهان است. از پدرخوانده داعش، آزادسازی به سبک داعش بر‌می‌آید نه غیر آن.» باید اشاره کرد که طی چند هفته اخیر چند بار مقامات ایران به‌ویژه وزیر خارجه این موضوع را مطرح کرده‌‌‌اند که آمریکا با هدف پیگیری مذاکرات به ایران پیام داده است؛ هرچند واشنگتن این موضوع را رد کرد.
روز چهارشنبه نیز امیرعبداللهیان در دیدار با همتای سوری خود گفت: «در خصوص رسیدن به گام‌‌‌‌‌‌‌‌‌های پایانی توافق به‌‌‌رغم برخی اظهارات متناقض برخی از مقامات آمریکایی تبادل پیام‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایمان همچنان ادامه دارد و به موازات اقداماتی که در وین انجام می‌شود، نسبت به باز تنظیم جدول زمان‌بندی در چارچوب گفت‌‌‌‌‌‌‌‌‌وگوهای وین تبادل پیام‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها از طریق هماهنگ‌‌‌کننده اتحادیه اروپا جریان دارد.» در نتیجه امروز ایران با واقعیت عریان مواجه است؛ از یکسو کشور با چالش‌هایی در حوزه اقتصاد مواجه است و با وجود برخی اظهارنظرها مبنی بر اداره کشور بدون برجام، به نظر می‌رسد که ایران نمی‌تواند بدون رفع تحریم‌ها به آسانی از این مرحله عبور کند. بنابراین اکنون تهران در چالش برقراری موازنه بین مدیریت این واقعیت سخت و مدیریت تنش‌‌‌ها با غرب قرار گرفته است. یعنی نه به آسانی می‌توان از برجام عبور کرد و نه به آسانی می‌توان آن را احیا کرد؛ زیرا عبور از آن یعنی دشوارتر شدن وضعیت اقتصادی کشور و احیای آن نیز مستلزم بهبود روابط با غرب؛ غربی که امروز سیاستگذاران در ایران به آن اعتمادی ندارند و تلاش‌‌‌ها و اظهارنظرهای مقامات اروپا و آمریکا را با هدف تغییر رژیم نرم در کشور تعبیر و تفسیر می‌کنند.
تغییر رژیم نرم
به بیان دیگر صحبت‌‌‌هایی مانند سخنان اخیر بایدن، این شائبه را در تصمیم‌گیران سیاست خارجی ایران به وجود می‌‌‌آورد که شاید آمریکا سیاست تغییر رژیم نرم را دنبال می‌کند. وقتی که در بین سیاستگذاران ایرانی این فهم شکل می‌گیرد آنها از نظام جهانی فاصله می‌‌‌گیرند، زیرا حس ترس و ناامنی در آنها ایجاد می‌شود؛ بنابراین به نوعی به سیاست خوداتکایی یا خودبسندگی روی می‌‌‌آورند. یعنی همان سیاستی که بعد از جنگ ایران و عراق نیز توسط تهران دنبال می‌‌‌شد. در مقطع فعلی نیز در عوض آنکه وارد حل چالش‌هایمان با نظام بین‌الملل که فوری‌‌‌ترین آن برجام است، شویم از آن فاصله می‌‌‌گیریم. زیرا این گزاره تقویت می‌شود که استراتژی بقا تنها در صورت خوداتکایی تامین می‌شود نه حل بحران جهانی.
دست بالای منتقدان برجام
از سوی دیگر این اظهارنظر رئیسجمهور آمریکا، وزنه منتقدان برجام و بهبود روابط با غرب را سنگین‌‌‌تر می‌کند؛ یعنی کسانی که همواره به غرب و آمریکا بدبین بودند و به برجام باور نداشتند، اکنون احتمالا در ساخت قدرت و تصمیم‌گیری‌‌‌ها دست بالاتری خواهند داشت. به همین دلیل به نظر می‌رسد آمریکای بایدن با سیاست‌هایی که در پیش گرفته ایران را وارد روندی کند که ممکن است انتهای این رابطه قابل مدیریت نباشد.
بایدن «باز» می‌شود
بایدن شخصی که در طیف میانه‌‌‌روهای حزب دموکرات قرار دارد امروز ظاهرا تا حدودی به سمت بازها تمایل پیدا کرده است. کبوترها دنبال رویکرد نرم و دیپلماسی هستند اما بازها اگر به دیپلماسی نیز اعتقاد داشته باشند، دیپلماسی‌شان تهاجمی است، سیاست خارجی‌‌‌شان هنجارمحور است و تکیه بر قدرت سخت دارند. البته جو بایدن در بزنگاه‌‌‌های تاریخی رویکردهایی داشته که ممکن است بیشتر شبیه یک باز باشد؛ همچنان‌که وی در زمان جنگ آمریکا علیه عراق در زمان جورج بوش پسر به این حمله نظامی رای مثبت داد. بنابراین امروز در مقایسه جو بایدن و سلف دموکرات وی، باراک اوباما می‌توان گفت که بایدن از اوباما که بیشتر یک کبوتر بود تا باز عبور کرده و دیپلماسی تهاجمی را در قبال ایران در دستور کار قرار داده است.
مسیر دوخطی آمریکا
کوروش احمدی، دیپلمات پیشین درباره صحبت‌‌‌های اخیر جو بایدن به روزنامه «دنیای‌اقتصاد» گفت: «در تحلیل صحبت‌‌‌های بایدن باید توجه داشت که صحبت‌‌‌های سیاستمداران دو نوع است؛ نخست صحبت‌‌‌هایی که از قبل راجع به آنها فکر شده و دیگری صحبت‌‌‌هایی که فی‌‌‌البداهه است.» احمدی تاکید کرد: «به نظر می‌رسد که این صحبت‌‌‌های بایدن فی‌‌‌البداهه بیان شده است. زیرا در آن جلسه برخی در مورد ایران شعارهایی دادند که با در نظر گرفتن آن می‌توان نتیجه گرفت که رئیسجمهور آمریکا فی‌‌‌البداهه این مسائل را مطرح کرده است.»
این دیپلمات با اشاره به اینکه شاید سیاست آمریکا در فاصله یکی دو ماه اخیر یعنی از زمان شروع ناآرامی‌‌‌ها در ایران دچار تحول شده باشد، توضیح داد: «یعنی شاید امروز دیگر صرفا سیاست احیای برجام در دستورکار واشنگتن نباشد و این کشور به یک مسیر دو خطی رو آورده باشد؛ یعنی همچنان که احیای برجام در دستور کار واشنگتن است و احتمالا بعد از انتخابات کنگره تلاشی برای احیای آن خواهد شد ولی همزمان مسیر دیگری شامل اعمال فشار سیاسی به دنبال ناآرامی‌‌‌ها در ایران و بحث استفاده از پهپادهای ایرانی در جنگ روسیه علیه اوکراین توسط کاخ سفید دنبال خواهد شد.» وی در نهایت گفت: «با در نظر گرفتن این مسیر دو خطی، شاید بتوان گفت که ادعاهای اخیر بایدن تحت‌تاثیر چنین نگاهی بیان شده است.»
