بازگشت تهران- آنکارا به مسیر همکاری

سعیده‌سادات فهری: ایران و ترکیه، دو بازیگر مهم در منطقه و همسایگانی هستند که به همان میزان که اشتراکات و حوزه‌های همکاری با یکدیگر دارند، به همان میزان نیز در حوزه‌هایی در رقابت با هم به‌سر می‌برند. مهم‌ترین حوزه‌های همکاری یا رقابت میان دو کشور را در برهه فعلی شاید بتوان مساله داعش، بحران سوریه و مذاکرات آستانه، موضوع قطر و مساله کردها نام برد که البته در حوزه قطر و کردها همکاری‌ها و همسویی مواضع بیشتر و در مساله سوریه و داعش بیشتر به دلیل وضعیت موجود، سیاست‌های تهران و آنکارا به هم نزدیک شده است.

البته باید مدنظر داشت که این همکاری‌ها به معنای از بین رفتن اختلافات نیست و کماکان اختلافات و تنش‌های موقتی در روابط دو کشور وجود خواهد داشت. به بیان دیگر این اختلافات همواره بوده و باقی خواهد ماند و تصور روابط تهران و آنکارا بدون اختلاف، ممکن و معقول نیست. با وجودی‌که دو کشور منافع و موقعیت ژئوپلیتیک خوبی در منطقه دارند و می‌خواهند نقش ایفا کنند، بنابراین طبیعی است که با یکدیگر رقابت‌هایی داشته باشند اما در موقعیت‌های مختلف نسبت آنها فرق خواهد کرد. به‌نظر می‌رسد که بعد از مسائل سوریه و اتفاقاتی که در چند ماه اخیر افتاده، اصلی‌ترین مساله مورد اختلاف میان تهران و آنکارا در حال تعدیل و کاهش اهمیت است، یعنی زمانی که مساله سوریه اهمیتش را از دست بدهد در موضوعات دیگر فعلا تهران و آنکارا موضوعی که آنها را وارد تنشی جدی بکند، ندارند. بنابراین به‌نظر می‌رسد با فروکش کردن بحث سوریه ما دوباره شاهد غلبه موضع همکاری در روابط ایران و آنکارا نسبت به موضع رقابتی خواهیم بود.

نزدیک شدن مواضع ایران و ترکیه درباره سوریه

همان‌طور که اشاره شد چندی است که برخی حوزه‌های رقابتی میان دو کشور به حوزه‌های همکاری تبدیل شده و شاهد پیگیری سیاست‌های نسبتا همسویی از سوی تهران و آنکارا در این موارد هستیم. به‌عنوان مثال ترکیه طی ‌سال‌های اخیر همواره در جبهه مقابل بشار اسد و حامیانش شامل ایران و روسیه قرار داشت اما چندی است که منافع خود را در همسویی با این جبهه یافته است، بنابراین شاهد برگزاری چندین نشست با حضور ایران، روسیه و ترکیه در آستانه قزاقستان بودیم که روز گذشته نیز پنجمین نشست برگزار شد. این سه کشور تضمین‌کننده آتش‌بس در نشست ماه مه گذشته توافقی را درباره ایجاد چهار منطقه کاهش تنش در سوریه امضا کردند.

درواقع مذاکرات آستانه روندی است که چندی پیش آغاز شده و قرار است طی این مذاکرات روسیه و ترکیه در شمال سوریه، در اطراف دمشق، ایران و روسیه و در مرزهای اردن نیز آمریکا و بخشی از نیروهای اردن مستقر شوند. بنابراین در مذاکرات آستانه این تقسیم کار جلو خواهد رفت. رحمان قهرمان‌پور، کارشناس ارشد مسائل خاورمیانه در رابطه با موضع تهران و آنکارا درباره سوریه به «دنیای اقتصاد» گفت: «ایران و ترکیه در این خصوص اختلافات جدی دارند اما در یکی دو ماه اخیر ترکیه اعلام کرده که مهم‌ترین دغدغه‌اش در رابطه با سوریه مساله کردها و جلوگیری از تشکیل دولت کردی در شمال سوریه و جنوب ترکیه است. این یک نوع عقب‌نشینی اعلام نشده و محترمانه از طرف آنکارا در رابطه با سوریه بود. از طرف دیگر ایران نیز به خواست اصلی‌اش که حفظ حکومت بشار اسد بوده، دست یافته است. البته تهران نیز در برخی موارد از خواسته‌های قبلی خود عقب‌نشینی کرده است از جمله در موضعش نسبت به برخی گروه‌های معارض سوری. بنابراین به‌نظر می‌رسد که در موضوع سوریه بازی بزرگی که روسیه راه انداخته، نه ایران و نه ترکیه قصد برهم زدن آن را ندارند و در آن چارچوب تقسیم کار انجام داده‌اند.»

همچنین سیامک کاکایی، کارشناس مسائل ترکیه در این رابطه توضیح داد: «ترکیه و ایران طی ‌سال‌های اخیر در مورد سوریه، دو دیدگاه کاملا متفاوت و متعارض داشتند ولیکن روند تحولات منطقه‌ای در یک سال اخیر و مشکلات و چالش‌هایی که ترکیه در سیاست خارجی خود با آن مواجه شد، سبب تعدیل در مواضع ترکیه در قبال برخی موضوعات مانند سوریه شده است. به همین دلیل است که برخی تحلیلگران معتقدند امکان شکلی از همکاری و همفکری میان ترکیه و ایران در برخی از موضوعات منطقه‌ای مانند سوریه به‌وجود آمده است.»

داعش و پیوستن آنکارا به اجماع جهانی

یکی دیگر از نقاط اختلاف تهران و آنکارا طی ‌سال‌های اخیر مساله داعش بود اما درخصوص مساله داعش نیز بعد از آنکه ترکیه به هدفی برای عملیات‌ها و تهدیدات داعش تبدیل شد، نگاهش را به این گروهک تغییر داد و به اجماع جهانی علیه داعش پیوست. این در حالی است که پیش‌تر ترک‌ها همکاری‌هایی در پشت صحنه با داعش داشتند و ظاهرا ترکیه معبری برای تروریست‌های داعشی بود. البته امروز درخصوص مساله داعش یک اجماع جهانی حاصل شده است و این گروه تروریستی تقریبا اغلب موقعیت‌های استراتژیکش را در عراق از دست داده و در سوریه نیز در آستانه شکست‌های جدی قرار دارد، بنابراین به‌نظر می‌رسد بیش از آنکه مواضع تهران و آنکارا به هم نزدیک شده باشد، موضوعیت داعش در حال از بین رفتن و محو شدن است و دو کشور دلیلی نمی‌بینند درخصوص داعش اختلاف‌نظر داشته باشند.

قطر و تلاش برای محدود کردن قدرت مانور عربستان

بعد از تحولاتی که در روابط عربستان و قطر پیش آمد، نوع نگاه و نگرش ترکیه و ایران به این تحولات تاحدودی به هم شبیه بود اما این به‌معنای اتخاذ رویکردی مشترک در ارتباط با تحولات منطقه‌ای نیست چراکه سیاست و مشی ترکیه با ایران در ارتباط با رویدادهای منطقه‌ای متفاوت از یکدیگر است. بنابراین به‌نظر می‌رسد در برخی مسائل منطقه‌ای فراخور شرایط و زمان، همسویی‌هایی در نوع نگاه تهران و آنکارا به‌وجود می‌آید اما دو کشور در یک مسیر مشخص نسبت به روند تحولات چه در زمینه امنیتی- سیاسی و چه چالش‌هایی که پدید می‌آید حرکت نخواهند کرد و مواضع و منافع متفاوتی دارند. بنابراین این تفاوت دیدگاه و منافع موجب تبیین و تعیین متغیرهای اتخاذ تصمیم ازسوی هر دو کشور خواهد شد. قهرمان‌پور نیز در این رابطه تاکید کرد که در مورد قطر دو کشور منافع مختلفی دارند و منافع ایران به لحاظ ژئوپلیتیک و انرژی بیش از ترکیه است چراکه ایران با قطر منابع گازی مشترک مهمی دارد. او همچنین معتقد است که در موضوع قطر، تهران و آنکارا اختلاف آنچنان جدی ندارند و منافع مشترک دو کشور بیش از اختلافات‌شان است، هرچند که برخی اقدامات قطر مورد پسند ایران و ترکیه نبوده است.

بنابراین در مورد قطر، تهران و آنکارا اختلافات جدی نداشته و ندارند و بعید می‌رسد که در آینده نیز اختلافی ایجاد شود زیرا هم ایران و هم ترکیه حامی محدود کردن قدرت مانور عربستان هستند؛ حال چه از طریق قطر و چه از طریق کشورهای دیگر.

همپوشانی مواضع در مورد کردها

مساله کردها از جمله مسائلی است که مواضع ترکیه و ایران می‌تواند همپوشانی زیادی داشته باشد. در مورد کردها از قدیم ایران، ترکیه، سوریه و عراق سیاست‌شان مبنی بر این بوده که دولت مستقل کردی در منطقه تشکیل نشود. بعد از سال ۲۰۰۳ و ساقط شدن صدام وضعیت عراق تاحدودی تغییر کرد و از سال ۲۰۱۲ نیز وضعیت سوریه متفاوت شده است ولی ایران و ترکیه همچنان مخالف تشکیل یک دولت کردی مستقل در منطقه هستند. در این میان در یکی دو هفته اخیر بحث برگزاری رفراندوم در اقلیم کردستان، به علاوه آزادسازی موصل و ارسال سلاح از سوی آمریکا به سوی یگان‌های خلق کرد در شمال سوریه باعث شده دو کشور در مورد کردها دوباره همسویی‌شان احیا شود. یعنی اتفاق خاص جدیدی در مساله کردها پیش نیامده و فقط نگرانی تهران و آنکارا از امکان تشکیل دولت کردی افزایش یافته و این باعث شده که دو طرف به هم نزدیک شوند. در گذشته نیز در مواقعی که چنین احتمالی وجود داشت دو طرف به یکدیگر نزدیک‌تر می‌شدند؛ مانند دهه ۹۰ که در مقطعی ایران و ترکیه در موضوع پ.ک.ک اختلاف پیدا کردند اما به‌رغم اختلافات، دو کشور در جلوگیری از تشکیل دولت کردی همکاری داشتند.