یادداشت
نقش ابزارهای پرداخت در بهبود کارآیی مبادلات اقتصادی
حمیدرضا عظیمینیا
با نگاهی به آمار چکهای صادرشده در مجله «گزارش اقتصادی و ترازنامه» که بهصورت سالانه توسط بانک مرکزی منتشر میشود، میبینیم که در بازه ۶ ساله ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۳ تعداد چکهای صادره بین ۱۰۷ تا ۱۲۶ میلیون برگ در نوسان بوده و بهطور میانگین در این بازه زمانی ۱۱۶ میلیون برگ چک در سال صادرشده است. در این سالها ارزش کلی چکهای صادرشده حدود ۲ تا ۴/ ۲ برابر تولید ناخالص ملی (به قیمت جاری) بوده است. با این حال تعداد چکهای صادرشده در سال ۱۳۹۴ در جهشی دوبرابری به ۳۰۴ میلیون عدد رسید و ارزش کلی چکهای صادرشده در این سال به بیش از ۶/ ۳ برابر تولید ناخالص ملی (به قیمتهای جاری) افزایش داشته است؛ اما علت این جهش نامتعارف در استفاده از چک در مبادلات اقتصادی چه بود؟
اقتصاد ایران در سال ۹۴ وارد شرایطی رکودی شد و رشد منفی اقتصادی را تجربه کرد.
حمیدرضا عظیمینیا
با نگاهی به آمار چکهای صادرشده در مجله «گزارش اقتصادی و ترازنامه» که بهصورت سالانه توسط بانک مرکزی منتشر میشود، میبینیم که در بازه ۶ ساله ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۳ تعداد چکهای صادره بین ۱۰۷ تا ۱۲۶ میلیون برگ در نوسان بوده و بهطور میانگین در این بازه زمانی ۱۱۶ میلیون برگ چک در سال صادرشده است. در این سالها ارزش کلی چکهای صادرشده حدود ۲ تا ۴/ ۲ برابر تولید ناخالص ملی (به قیمت جاری) بوده است. با این حال تعداد چکهای صادرشده در سال ۱۳۹۴ در جهشی دوبرابری به ۳۰۴ میلیون عدد رسید و ارزش کلی چکهای صادرشده در این سال به بیش از ۶/ ۳ برابر تولید ناخالص ملی (به قیمتهای جاری) افزایش داشته است؛ اما علت این جهش نامتعارف در استفاده از چک در مبادلات اقتصادی چه بود؟
اقتصاد ایران در سال ۹۴ وارد شرایطی رکودی شد و رشد منفی اقتصادی را تجربه کرد. تنگنای تقدینگی برای بنگاهها و خانوار از نتایج رکود مزبور بود به شکلی که مصرف خصوصی و تشکیل سرمایه ناخالص در سال ۹۴ رشد منفی ۵/ ۳ و ۱۲ درصد را تجربه کردند. در شرایط تنگنای نقدینگی بنگاهها و خانوار نمیتوانند نیازهای امروز را با استفاده از درآمدهای امروز برطرف کنند. از همین رو تلاش میکنند با انتقال درآمدهای آینده به امروز، نیازهای خود را برطرف کنند. استقراض یکی از رایجترین راههای تامین نیازهای امروز با استفاده درآمدهای آینده است که بهدلیل مشکلات نظام بانکی در تامین مالی خرد، نتوانست نقش بایسته را در عبور از تنگنای رکودی سال ۹۴ داشته باشد. یکی دیگر از راههای تامین نیازهای امروز با استفاده از درآمدهای آینده، استفاده از ابزارهای پرداخت خرید مدتدار (نسیه) است. در شرایط فعلی نظام مبادلاتی کشور، میتوان گفت که چک یگانه ابزار پرداخت مدتداری است که خانوار و بنگاه میتوانند از آن برای خرید نسیه استفاده کنند. از همین رو جهش دوبرابری استفاده از چک و افزایش چشمگیر نسبت چکهای صادرشده به تولید ناخالص داخلی (به قیمتهای جاری) در شرایط رکودی سال ۹۴ نباید پدیدهای تعجب برانگیز باشد و حتی میتوان گفت که چک توانست مانع توقف بخشی از فعالیتهای اقتصادی در شرایط رکودی شود. در حقیقت تجربه رکود اقتصادی سال ۹۴ نمایانگر نقش پررنگ ابزار پرداختهای مدتدار در بهرهوری نظام مبادلات است؛ به شکلی که ابزار پرداختهای مدتدار میتوانند بخشی از نقصانهای نظام تامین مالی را نیز بپوشاند و در جهت عملکرد بهتر اقتصاد نقش ایفا کنند. با وجودی که در تجربه رکود سال ۹۴ چک به کمک اقتصاد ما آمد، اما نباید از خاطر برد که بخش عمده اقبال به چک بهدلیل یگانه ابزار پرداخت مدتدار بودن آن است؛ وگرنه کارآیی چک در نظام پرداخت ما با نقطه مطلوب فاصله بسیاری دارد. بر مبنای گزارش پایش تابستانه محیط کسبوکار توسط مرکز پژوهشهای مجلس، چکهای برگشتی ششمین معضل مهم فضای کسبوکار در سال ۹۴ ارزیابی شده است. این موضوع نشان میدهد چک با وجودی که میتواند فرصتی برای رونق هرچه بیشتر تعاملات اقتصادی باشد؛ اما در نگاه بسیاری از فعالان اقتصادی، تهدید بالقوه برای رونق کسبوکار است که همین امر مانعی برای نقشآفرینی بایسته چک بهعنوان ابزار پرداخت مدتدار است.
نباید فراموش کرد که کارآیی استفاده از چک، منوط به اعتماد به این ابزار پرداخت است و در شرایط فعلی، مخدوش شدن این اعتماد، کارآیی چک در رونق کسبوکار را با علامت سوال مواجه کرده است. با نگاهی به عملکرد بانکهای مرکزی در کشورهای توسعهیافته، میبینیم که مدیریت ابزار پرداختهای مدتدار (از جمله چک) یکی از مهمترین وظایف تعریفشده برای بانکهای مرکزی در دنیای امروز است. نوآوریهای گوناگون و ابزار پرداختهای متعدد، بهبود کارآیی ابزار پرداختهای قدیمیتر از جمله چک، ایجاد سامانههای اعتبارسنجی برای کاهش ریسک در مبادلاتی که طرفین شناخت کمی از هم دارند، انتشار گزارشهای کارشناسی دورهای درباره تحلیل وضعیت ابزار پرداختها، انتشار آمارهای متنوع از نقش و جایگاه ابزار پرداختهای مختلف و... بخشی از خدماتی هستند که بانکهای مرکزی در دنیای امروز در راستای افزایش کارآیی مبادلات مدتدار عهدهدار شدهاند. حال باید پرسید بانک مرکزی کشور ما برای استفاده بهینه از چک و کمرنگ کردن مشکلات مبتلابه فضای کسبوکار چه سیاستی اتخاذ کرده است؟ بانک مرکزی علاوهبر اینکه در عرصه گسترش ابزار پرداختهای مدتدار هیچگونه نوآوری نداشته، در ارتقای اعتماد عمومی به چک نیز عملکرد قابل اعتنایی نداشته است. بانک مرکزی حتی در ابتداییترین وظیفه در قبال چک که اعلام آمارهای مرتبط است؛ نمره قبولی نمیگیرد و به اعلام آمار بهصورت نامنظم و بیقاعده اکتفا کرده است! با وجودی که بانک مرکزی چنین مسیری نسبت به ابزار پرداختهای مدتدار، مخصوصا چک را در پیش گرفته، چک توانست در رکود سال ۹۴، مبادلاتی به حجم ۶/ ۳ برابر GDP را پوشش دهد که این امر نشانگر ظرفیت بالای چک برای نقشآفرینی در رونق اقتصادی است. چه بسا اگر بانک مرکزی سیاستی فعال در قبال چک در پیش میگرفت، رکود سال ۹۴ هزینههای کمتری به فضای کسبوکار وارد میکرد. تجربه رکود سال ۹۴ نشان میدهد ابزار پرداخت مدتدار که در شرایط فعلی کشور تقریبا منحصر در چک است، میتواند به رونق فضای کسبوکار کمک کرده و بهرهوری اقتصاد را افزایش دهد که این امر نیازمند توجه ویژه سیاستگذاران بانک مرکزی، بهعنوان متولی ابزار پرداخت مدتدار است.
ارسال نظر