میراث دیپلماتیک آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، عصر روز چهارشنبه در یک نشست تخصصی بررسی شد. تلاش آیت‌الله هاشمی به‌عنوان مبدع سیاست خارجی تعامل‌گرا در جمهوری‌اسلامی و تلاش او برای جایگزینی نظام اقتصادی بازار آزاد به‌جای یک نظام اقتصادی بسته دولتی به‌عنوان میراثی از این شخصیت بزرگ پس از انقلاب معرفی شد که نیازمند الزاماتی در سیاست خارجی هم بود؛ به بیان دیگر با سیاست خارجی درون‌گرا دست یافتن به این مهم امکان‌پذیر نیست زیرا توسعه اقتصادی نیازمند تعامل در روابط خارجی است.

دنیای اقتصاد: نشست «ایران و میراث هاشمی تاملی آکادمیک بر کارنامه سیاسی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی» با حضور استادان دانشگاه برگزار شد. سیدجلال دهقانی فیروزآبادی، استاد روابط بین‌الملل دانشگاه علامه طباطبایی در این نشست، به موضوع توسعه‌گرایی در سیاست خارجی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی پرداخت. این استاد دانشگاه با بیان اینکه مفهوم غالب در سیاست خارجی دوره ریاست‌جمهوری آیت‌الله هاشمی، توسعه‌گرایی است و می‌توان همه سیاست خارجی دوران او را براساس این مفهوم توضیح داد، گفت: سیاست خارجی دوران آقای هاشمی با این معنا از سیاست خارجی توسعه‌گرا منطبق است که پیگیری توسعه اقتصادی برای تامین سایر اهداف و منافع ملی است. به گفته دهقانی در این سیاست ارتقای توسعه و رفاه اقتصادی در اولویت است و در سیاست خارجی آقای هاشمی علاوه‌بر اینکه توسعه اقتصادی در سلسله مراتب بالاتری قرار می‌گیرد بعد اقتصادی امنیت ملی هم ارتقا می‌یابد. او درباره چرایی اتخاذ چنین سیاست خارجی پس از انقلاب با اشاره به حاکمیت گفتمان واقع‌گرایی یا عملگرایی در سیاست خارجی آن را به‌عنوان یکی از دلایل اتخاذ این سیاست خارجی در دوره آقای هاشمی خواند و تاکید کرد که حاکمیت گفتمان واقع‌گرایی به این معنا است که در کنار آرمان‌ها، به واقعیاتی که در نظام بین‌الملل در حال وقوع است، توجه می‌شود. دهقانی فیروزآبادی در ادامه با بیان اینکه پایان جنگ به ناچار سیاست خارجی ایران را امنیت محور به معنای امنیت نظامی کرد، توضیح داد: در پایان جنگ طبیعی است که ضرورت‌ها و فوریت‌های بازسازی اقتصادی ایجاب می‌کند که موضوعات رفاهی و اقتصادی در سلسله مراتب سیاسست خارجی ارتقا یابد. او در این باره به توجه بیشتر به بعد امنیت اقتصادی و امنیت ملی در سیاست خارجی اشاره کرد و در ادامه شخصیت ریسک‌پذیر، توسعه‌گرا و عملگرای هاشمی را به‌عنوان سومین دلیل اتخاذ چنین سیاست خارجی اعلام کرد. به گفته دهقانی فیروزآبادی، آیت‌الله هاشمی فردی عملگرا بود و تلاش می‌کرد آرمان و واقعیت را با هم سازگار کند. او همچنین از شخصیتی متعادل و میانه رو برخوردار بود و اتخاذ سیاست خارجی توسعه‌گرا نیازمند وجود چنین شخصی با این ابعاد چندوجهی شخصیتی است. او همچنین هاشمی رفسنجانی را تعامل‌گرا و منطقه‌گرا خواند. این استاد روابط بین‌الملل آیت‌الله هاشمی را پدر سیاست خارجی اعتدال‌گرا و توسعه‌گرا خواند و تاکید کرد: دولت یازدهم هم به لحاظ اهداف و هم به لحاظ کارگزاران ترجمان دیگری از سیاست خارجی دولت آقای هاشمی است. او در ادامه با اشاره به تغییر مدل نظام اقتصادی ایران در دوره آیت‌الله هاشمی توضیح داد: در زمان ایشان تلاش بر این شد که یک نظام اقتصادی بسته دولتی کم‌کم جای خود را به یک نظام اقتصادی بازار آزاد بدهد بنابراین نیازمند الزاماتی در سیاست خارجی بوده و با هر سیاست خارجی امکان‌پذیر نبود. به گفته او، با سیاست خارجی درون‌گرا نمی‌توان به این مهم دست یافت؛ زیرا توسعه اقتصادی نیازمند تعامل است. دهقانی همچنین در این باره تاکید کرد که حتی سیاست خارجی برون‌گرای تقابلی یا حتی تقاربی که خواهان حل شدن در نظام بین‌الملل است، نمی‌تواند به سیاست خارجی توسعه‌گرا بینجامد. این استاد دانشگاه، آقای هاشمی را مبدع سیاست خارجی تعامل‌گرا در جمهوری اسلامی ایران خواند. دهقانی فیروزآبادی در ادامه، عادی‌سازی و بازسازی روابط با اعراب حوزه خلیج فارس، بازسازی روابط با اروپا، تلاش برای تنش‌زدایی با آمریکا، توسعه روابط با روسیه و چین برای ایجاد توازن به‌ویژه پس از فروپاشی شوروی، توسعه روابط با کشورهای جهان سوم، توسعه روابط با کشورهای آسیای میانه و قفقاز، تقویت و توسعه منطقه‌گرایی در روابط خارجی، آغاز روند اعتماد‌سازی و تعامل با سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی و تقویت و توسعه چندجانبه‌گرایی اقتصادی در سیاست خارجی ایران را از جمله آثار و پیامدهای سیاست خارجی توسعه‌گرا در دوره ریاست‌جمهوری آیت‌الله هاشمی برشمرد.

به گفته او برآیند اتخاذ سیاست خارجی توسعه‌گرا در دوران هاشمی، خروج سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از امنیت محوری مطلق به سوی سیاست خارجی توسعه‌گرای نسبی است. دهقانی فیروزآبادی همچنین مهم‌ترین ناکامی سیاست خارجی آقای هاشمی را ارائه الگوی دولت توسعه یافته از جمهوری اسلامی ایران و عادی‌سازی روابط با اروپا خواند.

منطقه‌گرایی نوین آیت‌الله

در ادامه این نشست، محمدرضا دهشیری، استاد دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه به موضوع منطقه‌گرایی در سیاست خارجی آیت‌الله هاشمی پرداخت. او با بیان اینکه تلاش‌های آیت‌الله هاشمی در رابطه با کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز و هم درباره حوزه خلیج فارس بیانگر تحکیم پیوندهای منطقه‌ای بود، گفت: این موضوع می‌توانست از تنش‌ها بکاهد و نقش منطقه را به‌عنوان منطقه‌ای همگرا رقم می‌زد. این استاد دانشگاه با اشاره به تلاش آیت‌الله هاشمی رفسنجانی برای تکیه بر اشتراکات با کشورهای همجوار و کاهش زمینه بروز تنش‌ها و اختلافات میان این کشورها گفت: همچنین تلاش‌های ایشان برای تنش زدایی کشورهای حاشیه خلیج فارس به‌ویژه عربستان سعودی بیانگر آن است که آیت‌الله بر همزیستی مسالمت‌آمیز تاکید داشتند. دهشیری افزود: ایشان خواستار اتخاذ تصمیمات امنیتی مبتنی‌بر همکاری کشورهای منطقه با هدف به وجود آوردن ثبات در منطقه خلیج فارس و نظم درون‌زا بودند. به گفته این استاد دانشگاه، آیت‌الله نه تنها همکاری‌های منطقه‌ای در شمال و جنوب ایران را گسترش دادند؛ بلکه سعی کردند به منطقه‌گرایی نهادینه نیز اهتمام بورزند. دهشیری همچنین گفت: آیت‌الله هاشمی از منطقه‌گرایی برای ارتقای ظرفیت‌های اقتصادی کشور و تقویت دیپلماسی و سیاست خارجی توسعه‌گرا بهره بردند. او شاهکار سیاست خارجی ایران در دوره ریاست‌جمهوری آقای هاشمی را سیاست بی طرفی دانست که در جریان جنگ عراق و کویت اتخاذ شد و توانست ایران را از هرگونه خطر تهاجم برهانند و امتیازاتی را نیز از عراق کسب کردند. دهشیری همچنین گفت: آیت‌الله هاشمی همچنین بر منطقه‌گرایی نوین تاکید داشتند؛ به این معنا که منطقه در عین تعاملات اقتصادی خود به تعاملات با جهان نیز بپردازد.

از سوی دیگر، داوود هرمیداس باوند استاد دانشگاه نیز درباره سیاست خارجی آیت‌الله هاشمی گفت: مذاکرات آقای هاشمی با عربستان سبب شد گشایشی در روابط دو کشور ایجاد شود. این امر به تقویت رابطه با سایر کشورهای عربی انجامید. او با بیان اینکه در دیدگاه‌های آقای هاشمی حفظ نظام جمهوری اسلامی همواره دیده می‌شود، گفت: ایشان تلاش کردند آشتی و وحدت ملی را ایجاد کنند. به گفته باوند، آیت‌الله هاشمی تلاش کرد که راه‌های ارتباط با جامعه بین‌المللی و قدرت‌های جهانی را باز کند.