موضع جدید آل سعود درباره برجام

کامران کرمی: این روزها که فضای سیاست و رسانه متاثر از انتخاب دونالد ترامپ رئیس‌جمهوری جدید آمریکا است، برخی کشورها در شوک این انتخاب به‌سر برده و نگران پیامدهای تکیه ترامپ بر صندلی کاخ‌سفید هستند. همین بیم باعث شده تا دولت عربستان سعودی که تا پیش از این از مخالفان سرسخت توافق هسته‌ای و سیاست‌های باراک اوباما در قبال ایران به‌شمار می‌رفت، اکنون در مقام دفاع از برجام برآید. در همین‌خصوص، شاهزاده ترکی‌الفیصل از شاهزادگان سرشناس دربار سعودی که نقش مهمی در شکل‌گیری سیاست خارجی عربستان به شکل غیرمستقیم ایفا می‌کند و همواره تریبون آل‌سعود در اتهام‌زنی علیه تهران است، روز پنج‌شنبه در سخنرانی خود در یک مرکز پژوهشی در شهر واشنگتن تاکید کرد که به اعتقاد او، دونالد ترامپ نباید توافق هسته‌ای با ایران را فسخ کند.

پیش‌تر بن‌فیصل در بحبوحه کارزار انتخاباتی در آمریکا درخصوص راهیابی ترامپ به کاخ سفید هشدار داده بود. گرچه بن‌فیصل گفته است که ترامپ باید ایران را به خاطر «ایجاد بی‌ثباتی در خاورمیانه» مسوول بداند، اما تفسیر سخن او از حفظ برجام این است که پس از گذشت ۱۸ ماه از توافق هسته‌ای و با پایبندی ایران به مفاد برجام، به نظر می‌رسد که سعودی‌ها ضمن اینکه به نقش مهم این توافق در بازداشتن ایران از رسیدن به آنچه بمب هسته‌ای خوانده می‌شود، پی برده‌اند، از سوی دیگر به دلیل آنکه سیاست خارجی احتمالی ترامپ را غیرقابل پیش‌بینی و ماجراجویانه می‌دانند، نمی‌خواهند همین توافق از دید آن‌ها ناخوشایند، فسخ شده و مجددا سایه تهدید، ناامنی و بی‌ثباتی در خلیج فارس برقرار شود. خبرگزاری رویترز در گزارش خود یادآوری کرده است که شاهزاده ترکی‌الفیصل در حال‌حاضر در حکومت عربستان سعودی عهده‌دار مقامی نیست و تاکید می‌کند این سخنان مواضع شخصی او هستند. در عین حال بسیاری معتقدند دیدگاه‌های ترکی‌الفیصل منعکس‌کننده نظرات مقامات ارشد عربستان سعودی و به‌خصوص تصمیم‌گیران این کشور در حوزه سیاست خارجی است. چرایی این رویداد که از زبان ترکی‌الفیصل بیان شده، اما حکایت از یک تغییر در نگاه عربستان به توافق هسته‌ای دارد که می‌توان در ۳ دلیل اصلی آن را تشریح کرد:

1. بازداشتن قدرت هسته‌ای ایران

سعودی‌ها در دوران مذاکرات هسته‌ای ایران و ۱+۵ متحمل هزینه‌های مادی و حیثیتی برای به شکست کشاندن توافق هسته‌ای شدند، تا جایی که سعود الفیصل وزیر خارجه متوفای سابق عربستان با ماموریت ویژه اخلال در پروژه توافق هسته‌ای با پرواز اختصاصی در فرودگاه وین به گفت‌وگو با جان کری نشست تاکنون در شرایط غیرقابل پیش‌بینی که شخصیت و اظهارنظرهای ترامپ شکل داده است، به سمت حفظ این توافق حرکت کرده‌اند. ترکی بن‌فیصل در توضیح این موضوع گفت که «سال‌ها روی این توافق کار شده و برداشت عمومی نه‌فقط در آمریکا بلکه در سراسر جهان این است که این توافق به هدف خود که متوقف کردن برنامه‌های هسته‌ای ایران در راستای تولید سلاح‌های اتمی به مدت ۱۵ سال است، رسیده است.» برخی تحلیلگران متعلق به مکتب فکری «سازه‌انگاری» در روابط بین‌الملل، پیش از این پیش‌بینی کرده بودند که به دلیل آنکه برجام یک توافق بین‌المللی است و به مرور با پایبندی تهران به مفاد آن، قطعیت آن برای دولت‌های عربی به‌خصوص عربستان بیشتر خواهد شد و از حس عدم قطعیت در برخورد با ایران کاسته می‌شود، اعراب به سمت این توافق متمایل خواهند شد.

2. فقدان سناریوی جایگزین

یکی دیگر از دلایل اصلی و تعیین‌کننده در ذهنیت مقامات عربستان به توافق هسته‌ای در شرایط انتخاب ترامپ که فضای پیش‌بینی را سخت و مبهم کرده است، فقدان آلترناتیو جایگزین است. سعودی‌ها معتقدند که سناریوی عملیاتی‌تری که مطلوب‌تر هم باشد، از آنچه امروز هست وجود ندارد. در همین ارتباط شاهزاده سعودی معتقد است: «فسخ این توافق به شیوه‌ای عجولانه پیامدهای پیچیده‌ای خواهد داشت. من نمی‌دانم که در صورت لغو این توافق به جای آن چیز دیگری برای مهار برنامه‌های هسته‌ای ایران وجود دارد یا نه؟» ترکی‌الفیصل توضیح داد که از نگاه او این توافق باید نقطه آغازی برای یک طرح دراز‌مدت و دائمی با هدف جلوگیری از توسعه و گسترش سلاح‌های هسته‌ای و تخریب جمعی در کل منطقه خاورمیانه باشد. اشاره بن‌فیصل به طرح خاورمیانه عاری از سلاح‌های هسته‌ای است که بتواند رقبای این کشور را که برخوردار از توانمندی‌های هسته‌ای و زرادخانه‌های اتمی هستند به سمت کاهش تسلیحات کشتار‌‌جمعی سوق دهد.

خبرگزاری رویترز یادآوری کرده که دونالد ترامپ در طول کارزار انتخاباتی در مورد توافق هسته‌ای با ایران اظهارنظرهای متفاوتی داشته و دقیقا معلوم نیست پس از ورود به کاخ سفید در این مورد چه سیاستی خواهد داشت؛ ولی از سخنان مشاوران او چنین برمی‌آید که رئیس‌جمهوری منتخب آمریکا نه در پی لغو برجام، بلکه به دنبال نوعی تجدید مذاکره درخصوص تضمین‌های مندرج در این توافق است. مقام‌های ارشد ایران نیز در روزهای اخیر تاکید کرده‌اند که توافق هسته‌ای ایران و قدرت‌های جهانی، توافقی چندجانبه و منطقی است که پایبندی به آن به سود همه طرف‌ها خواهد بود.

3. بیم از بازگشت تهدید و ناامنی

سومین دلیلی که در مقطع کنونی مقامات آل‌سعود را متمایل به حفظ توافق هسته‌ای می‌کند، بیم و نگرانی ازآن چه بازگشت مجدد تهدید و ناامنی در فضای منطقه عنوان می‌شود، است. در زمانی که ایران تحریم و فشارهای‌های بین‌المللی غرب را به دلیل حفظ چرخه غنی‌سازی و برتری صنعت هسته‌ای خود به جان خریده بود، دولت‌های عربی به‌خصوص عربستان رقیب منطقه‌ای ایران فضای تهدید و ابهام را بسیار گسترده می‌دانستند. در همان زمان برخی مقامات عربی برای خلاص شدن از این وضعیت پیشنهادهای سخاوتمندانه مالی برای بمباران تاسیسات هسته‌ای ایران را به آمریکا و اسرائیل دادند. این کشورها نگران بودند که این توافق، تهران را در توسعه نفوذ و هژمونی خود در سطح منطقه از طریق حمایت از گروه‌های وابسته و دامن‌زدن به درگیری‌های منطقه‌ای جسورتر خواهد کرد. در همین زمینه ترکی‌الفیصل ابزار عقیده کرده که دولت دونالد ترامپ باید به ایران در مورد آنچه «سیاست‌های ماجراجویانه و بی‌ثبات‌کننده» این کشور در منطقه خوانده می‌شود، هشدار دهد. او افزوده است که «امیدوارم پرزیدنت ترامپ بتواند افکار عمومی و اقدامات دولت خود را به سمت به چالش کشیدن این دیدگاه ایران جهت دهد که تصور می‌کند جواز دخالت در هر کشوری را دارد.» همزمان با اظهارات شاهزاده ترکی‌الفیصل، امارات عربی متحده به همراه ۱۰ کشور دیگر شامل کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و اتحادیه عرب نامه‌ای خطاب به سازمان ملل نوشتند و در آن از آنچه سیاست‌های توسعه‌طلبانه ایران و بر هم زدن ثبات منطقه نامیدند، ابراز نگرانی کردند. با این وجود مشخص است که دولت‌های عربی همزمان با انتخاب ترامپ به دنبال هراس‌افکنی درخصوص سیاست‌های منطقه‌ای ایران هستند تا بتوانند توجه سکاندار کاخ سفید را از برجام متوجه منطقه کنند.