تغییر جنس رابطه با روسیه در دولت یازدهم

گروه دیپلماسی: با تمرکز دولت یازدهم بر حل‌وفصل مساله هسته‌ای و بازسازی روابط با غرب، تصور بر این بود که روابط ایران و روسیه در این دوره به موضوع حاشیه‌ای در سیاست خارحی ایران تبدیل شود، اما حجم تعاملات سیاسی و اقتصادی میان دو کشور در سه سال گذشته نه تنها این گمانه را تقویت نکرد، بلکه حکایت از اراده سیاسی رهبران ایران برای حفظ و ارتقای روابط با همسایه قدرتمند شمالی یعنی روسیه دارد.

«ایراس» موضوع روابط ایران و روسیه در دوره جدید و تغییرات و چشم‌انداز آن را با دکتر «محمود‌شوری» استاد دانشگاه و پژوهشگر ارشد در حوزه اوراسیا در میان گذاشته است. این استاد دانشگاه با بیان اینکه رابطه ایران و روسیه نیازمند صبر است، معتقد است با وجود مسائل و موانع بسیار، روابط ایران و روسیه حتی بیش از حد انتظار گسترش یافته است. شوری می‌گوید با زیرساخت‌هایی که در سه سال اخیر در روابط ایران و روسیه ایجاد شده، اگر برخی ظرفیت‌سازی‌ها در داخل ایجاد شود در آینده می‌توان شاهد رابطه باثبات و جدی‌تر بین دو کشور بود. او همچنین معتقد است که روابط ایران و روسیه در دولت یازدهم از «همکاری ناشی از اضطرار» به «همکاری مبتنی بر انتخاب» ارتقا پیدا کرده است.

محمود شوری در پاسخ به این سوال که از زمان روی کار آمدن دولت یازدهم در ایران، تحولات زیادی هم در ایران و هم در روسیه رخ داده است که مستقیما بر روابط دو کشور تاثیرگذار بوده است، این موارد چه تاثیری بر روابط دوجانبه ایران و روسیه داشته است؟ گفت: «در سه سال گذشته چند اتفاق رخ داده که روابط ایران و روسیه را وارد مرحله جدید کرده است. از ابتدای روی کار آمدن دولت یازدهم این مرحله آغاز شد و اتفاقاتی که ذکر شد این تحول را تقویت کرد، چون زمینه‌های بیشتری برای گشوده شدن فصل جدید در روابط تهران و مسکو به‌وجود آمد.»

شوری با بیان اینکه نوع نگاه دولت روسیه به شخص رئیس‌جمهوری جدید ایران نیز در این رابطه تاثیرگذار بود، افزود: «پوتین به دلیل مناسباتی که در گذشته با حسن روحانی به دلیل تصدی دبیری شورای عالی امنیت ملی داشت، با اعتقاد بیشتری بحث همکاری با ایران را دنبال کرد.» او با اشاره به اینکه وقوع بحران اوکراین و تحریم‌های غرب علیه روسیه موجب شد مسکو در سیاست خارجی خود هم در عرصه بین‌المللی و هم منطقه‌ای تغییراتی ایجاد کند، ادامه داد: «این موضوعات تاثیراتی بر روابط ایران و روسیه داشت و ایران به‌عنوان یکی از بازیگران مهم برای بهبود روابط مورد توجه قرار گرفت. به نتیجه رسیدن مذاکرات هسته‌ای ایران و امضای برجام و لغو تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران نیز دلیل دیگر برای شکل‌گیری مرحله جدید در روابط تهران و مسکو بود. در واقع این فضا زمینه آغاز فصل جدید در روابط ایران و روسیه بود، اما اینکه مسوولان اجرایی دو کشور تا چه اندازه توانسته‌اند از این فضا بهره‌برداری کنند موضوعی است که نیاز به بحث بیشتر دارد.»

پژوهشگر ارشد مسائل روسیه با بیان اینکه در ۲۵ سال گذشته ما همیشه رابطه خوبی با روسیه داشتیم، اما در این سال‌ها اغلب رابطه ما رابطه خریدار- فروشنده بوده است، گفت: «رابطه خریدار- فروشنده رابطه پیچیده‌ای نیست و براساس نیاز مشترک صورت می‌گیرد و به‌ویژه اگر خریدار و فروشنده نسبت به یکدیگر در وضعیت انحصاری قرار داشته باشند، عملا انتخاب استراتژیکی صورت نمی‌گیرد. یعنی اینکه دو طرف براساس انتخاب استراتژیک با یکدیگر تعامل نمی‌کنند.»

محمود شوری با اشاره به این موضوع که تا پیش از تحولات جدید، ایران و روسیه اغلب در حوزه‌هایی که حق انتخاب دیگری- چه برای ایران و چه برای روسیه- وجود نداشت با یکدیگر تعامل می‌کردند، افزود: «با تشکیل دولت جدید و پیگیری سیاست تعامل با تمامی قدرت‌های جهانی و همچنین برداشته شدن فشار تحریم‌ها، تداوم بخشیدن و ارتقای روابط با روسیه به یک انتخاب استراتژیک برای ما تبدیل شد و به همین دلیل نه تنها نیاز به هوشمندی و درایت بیشتری داشت، بلکه باید بر بستری از درک متقابل و رسیدن به یک همپایگی نگرشی پیگیری می‌شد.»

نیازمند صبر در حوزه اقتصادی هستیم

او ادامه داد: «گسترش چشمگیر رایزنی‌ها میان مقام‌های مختلف دو کشور از سطوح عالی گرفته تا سطوح خرد، از رهبران سیاسی گرفته تا تجار و صنعتگران و از مسوولان و کنشگران فرهنگی گرفته تا فعالان علمی، نشان از برداشته شدن اولین گام‌های ضروری برای ایجاد این بستر دارد.» شوری با بیان اینکه اگر ما می‌خواهیم از یک رابطه خریدار- فروشنده به رابطه میان دو همکار برسیم، ابراز کرد: «این بسترسازی‌ها و این تعاملات مقدمه ضروری هستند، در گذشته با وجود حسن ظنی که میان دو کشور وجود داشت تعاملات دیپلماتیک میان دو کشور در سطح حداقلی حفظ شده بود، اما اکنون مقام‌های دو کشور دائما در حال رایزنی با یکدیگر هستند. آمار رفت و آمدهای سیاسی بین دو کشور واقعا زیاد است. حضور پوتین در تهران و دیدار با مقام معظم رهبری، حاکی از آن است که به لحاظ سیاسی اراده دو کشور بر این است که تحولی در روابط ایران و روسیه ایجاد کنند. موضوع سوریه یکی از موضوعاتی است که به تقویت این اراده کمک کرده است اما به لحاظ اقتصادی شاید هنوز نیازمند صبر هستیم.»

نقش عوامل منفی در روابط تهران-مسکو

این استاد دانشگاه در ادامه با اشاره به مشکلات موجود در روابط دو کشور با اشاره به اینکه هنوز مجموعه‌ای از مشکلات حداقل در بخش اقتصادی وجود دارد که اجازه نمی‌دهد این تلاش‌ها به نتیجه لازم برسد، افزود: «این موانع بیشتر به ظرفیت‌هایی باز می‌گردد که در داخل ایران وجود دارد. ایران نتوانسته است به دلیل محدود بودن ظرفیت‌های داخلی نیازهای بازار روسیه را تامین کند. کالاهای ایرانی هنوز به آن استاندارد و تولید انبوه نرسیده که برای بازار بزرگ روسیه یک رقم قابل‌توجه باشند.» محمود شوری در بخش دیگری از این گفت‌وگو به نقش عوامل منفی و فراز و نشیب‌ها در روابط تهران-مسکو اشاره کرد و افزود: «ایران و روسیه شرایط متحولی در سطح بین‌المللی دارند و روابط دو کشور نیز از این شرایط متحول تاثیرپذیر است. البته در ٢٥ سال گذشته دو کشور تلاش کرده‌اند تا نقش عوامل منفی را در روابط دو کشور مدیریت کنند با این حال برخی خاطرات منفی نیز در روابط دو کشور وجود دارد. واقعیت این است که ایران و روسیه به یکدیگر نیاز دارند و به دلایل مختلف منطقه‌ای و بین‌المللی نمی‌توانند خیلی از هم دور شوند. به لحاظ منطقه‌ای ایران و روسیه به‌عنوان دو قدرت تمایل دارند حداقل در همسایگی خود ثبات ایجاد کنند و برای این هدف باید با یکدیگر همکاری کنند. همین که در روابط ایران و روسیه به‌عنوان دو قدرت منطقه‌ای همجوار تنشی وجود ندارد، امر قابل‌توجهی است.»

محوریت روابط سیاسی-امنیتی است

شوری در بخش دیگر با اشاره به نقش عوامل مختلف در روابط ایران و روسیه گفت: «به دلیل ویژگی‌های خاص سیاسی، اقتصادی و حتی فرهنگی دو کشور ایران و روسیه، نمی‌توان انتظار شکل‌گیری رابطه‌ای همگن با رابطه روسیه و ترکیه داشت. رابطه ایران و روسیه همواره فراز و نشیب زیادی داشته است و چنانچه اشاره کردید زمانی حس می‌شود که تفاوت‌هایی در گفتار و کردار وجود دارد.» او با بیان اینکه در مقایسه روابط ایران و روسیه با روابط روسیه و ترکیه، باید گفت که روابط مسکو-آنکارا، محوریت اقتصادی دارد، ابراز کرد: «دو کشور کالاهایی برای تبادل با یکدیگر دارند و از این ظرفیت استفاده می‌کنند، اما در رابطه روسیه و ایران، نمی‌توان گفت که محوریت روابط مبتنی بر روابط اقتصادی است؛ نه ایران و نه روسیه، ظرفیت پاسخگویی به نیازهای طرف مقابل را ندارند. بنابراین محوریت روابط ایران و روسیه اقتصادی نیست؛ هرچند تلاش می‌شود این بعد نیز به روابط دو کشور افزوده شود و آن را تقویت و تثبیت کند.»

پژوهشگر ارشد مسائل اوراسیا با بیان اینکه محوریت روابط تهران و مسکو، سیاسی -امنیتی است، ادامه داد: به سبب وجود اشتراک نظر، این دو کشور از همسویی‌هایی با یکدیگر در سطح بین‌المللی برخوردار هستند؛ از یکسو، هر دو کشور به وضع موجود بین‌المللی نقد دارند و از سوی دیگر، در برخی حوزه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی منافع مشترک دارند. در واقع آنچه ایران و روسیه را برای یکدیگر حائز اهمیت ساخته، بازی سیاسی دو کشور در سطح بین‌المللی است. هرچند این امر مهم نیز فراز و فرودهای فراوانی داشته و تاثیرات آن نیز مشهود بوده است. به هر حال رابطه‌ای که مبتنی بر محوریت مسائل سیاسی است نمی‌تواند ثبات و قوام روابط مبتنی بر محوریت همکاری‌های اقتصادی را داشته باشد، هرچند اهمیت آن خیلی بیشتر است.»

اس300 ارزش صبوری کردن دارد

کارشناس مسائل روسیه با بیان اینکه در برخی مواقع عجله ما در نتیجه بخشی روابط زیاد است، افزود: «ما در شرایط عادی روابطمان را دنبال نمی‌کنیم. درست است که به دلیل ویژگی‌های دستگاه بوروکراسی ایران و روسیه، مناسبات کند است و دیر جواب می‌دهد، اما ما باید انتظارات را به لحاظ زمانی متناسب کنیم. نباید انتظار پاسخ‌های سریع داشت. با این حال به نظر من پاسخ‌ها زمانی که داده شود، برای ایران مهم و استراتژیک خواهند بود.» او افزود: «استقرار اس۳۰۰‌ها در ایران بالاخره شرایط را برای ایران به شکل ملموسی تغییر خواهند داد. اگرچه فرآیند واگذاری اس۳۰۰ طولانی بود، اما ارزش استراتژیک آن به اندازه‌ای هست که ارزش صبوری کردن داشته باشد.»

سوریه، عرصه جدید همکاری

محمود شوری در بخش پایانی این گفت‌وگو به موضوع سوریه اشاره کرد و گفت: «موضوع سوریه یک عرصه جدید برای همکاری بین ایران و روسیه باز کرد و رابطه دو کشور را به لحاظ استراتژیک ارتقا داد. اگر همکاری ایران و روسیه در این پروژه منطقه‌ای تداوم یابد، می‌تواند تاثیر بسزایی بر آینده روابط دو کشور داشته باشد. اما اگر به هر دلیلی ایران و روسیه نتوانند نتایج دلخواه را از این همکاری کسب کنند، این مساله ممکن است بر سایر عرصه‌های همکاری و حوزه‌های روابط نیز تاثیر منفی بگذارد.» شوری با بیان اینکه یک بعد مهم همکاری ایران و روسیه در سوریه، ایجاد ثبات و امنیت در منطقه است، افزود: «هر دو کشور پتانسیل زیادی دارند که این همکاری را به یک الگو برای همکاری در زمینه ثبات‌سازی در منطقه تبدیل کنند. البته موانع متعددی در مسیر این هدف وجود دارد؛ یکی از آنها به موقعیت روسیه در نظام بین‌الملل باز می‌گردد. روسیه به‌عنوان یک قدرت بزرگ روابط متنوعی با سایر بازیگران از جمله با ایالات متحده آمریکا، اسرئیل، ترکیه و کشورهای عربی منطقه دارد و این روابط می‌تواند بر نوع بازی روسیه در سوریه تاثیرگذار باشد.»او با بیان اینکه آنچه ما را تا حدودی نگران می‌کند، همین مساله است که نوع رابطه روسیه و این بازیگران بر نوع همکاری ایران و روسیه در سوریه تاثیر منفی داشته باشد، ادامه داد: «به ویژه پس از بهبود روابط روسیه و ترکیه این احتمال می‌رود که همکاری این کشور در زمینه سوریه افزایش یابد و این سوال وجود دارد که آیا روس‌ها منافع شریک اصلی خود در سوریه یعنی ایران را در همکاری با سایر بازیگران تضمین می‌کنند یا نه. به همین دلیل اگر روس‌ها لازم بدانند با هر کدام از بازیگران همکاری می‌کنند و همین مساله دغدغه‌هایی برای ایران ایجاد می‌کند.»