ناگفته‌های مذاکرات از زبان وندی شرمن

گروه دیپلماسی: وندی شرمن، معاون سابق وزیر خارجه آمریکا در نشستی که اخیرا در اندیشکده «بیکر» دانشگاه «رایس» برگزار شد، به ارائه جزئیات درباره چگونگی شکل‌گیری مذاکرات هسته‌ای و روند این رایزنی‌ها پرداخت و تاکید کرد که توافق هسته‌ای نه براساس اعتماد، بلکه بر مبنای یک هدف مشخص و با همکاری میان طرف‌ها و اصول درست مذاکره حاصل شد. به گزارش خبرگزاری فارس، شرمن در این سخنرانی که در تاریخ ۱۴ آوریل (۲۶ فروردین) انجام شد، توافق هسته‌ای را یک موفقیت توصیف کرد، زیرا این توافق با وجود عدم اعتماد بین دو کشور که هنوز هم بخش اعظم آن پابرجاست، به دست آمد. شرمن با اشاره به پیشینه برنامه هسته‌ای ایران پیش از انقلاب اسلامی، گفت در سال ۱۹۷۴ وقتی ایران متحد آمریکا به شمار می‌رفت، قرار بود این کشور ظرف ۲۰سال ۲۳ نیروگاه هسته‌ای احداث کند. او سپس به وقوع انقلاب اسلامی و تسخیر سفارت آمریکا در تهران اشاره کرد و گفت این رخداد، «سو‌ءاعتمادی را که از دهه‌ها قبل، یعنی از زمان کنار زدن مصدق در سال ۱۹۵۳ آغاز شده بود، تثبیت کرد. عدم اعتمادی که هنوز هم پابرجاست.»

پرونده هسته‌ای

شرمن با مرور روند شکل‌گیری پرونده هسته‌ای ایران، گفت در سال ۲۰۰۲ مشخص شد که ایران برنامه هسته‌ای فعالی دارد. به گفته او، «ایران در آن زمان تنها ۱۶۴ سانتریفیوژ داشت، اما ۱۶۴ سانتریفیوژ ایران در طول سال‌ها به ۹ هزار دستگاه رسیده و تهدید به مراتب افزایش یافته بود.»

مذاکرات مایوس‌کننده با تیم قبلی

مذاکره‌کننده ارشد و پیشین آمریکا، همچنین مذاکرات با تیم قبلی ایران را «کاملا مایوس‌کننده و بی‌نتیجه» خواند و گفت: «کاترین اشتون (مسوول وقت سیاست خارجی اتحادیه اروپا) طرف ما را به زبان انگلیسی پیش می‌برد، اما سعید جلیلی (مذاکره‌کننده وقت ایران) طرفِ ایرانی مذاکره را به فارسی پیش می‌برد. اما زبان تنها محدودیت نبود. پیشنهاد هر دو طرف جاه‌طلبانه بود و هیچ نقطه اشتراکی نداشت و این به آن معنا بود که دریای فاصله بین ما نمی‌توانست کوچک‌تر شود.» این مقام آمریکایی، انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران و انتخاب حسن‌روحانی را کورسویی از امید خواند و افزود: «ایرانی‌ها حسن روحانی را انتخاب کردند، یک روحانی محافظه‌کار که از سوی رهبر عالی تایید شده بود. اما او حداقل درک می‌کرد که آینده ایران به اصلاحات اقتصادی وابسته است. او می‌دانست که برای شکوفایی اقتصادی ایران، باید تحریم‌ها رفع شده و انزوای ایران پایان یابد. مشخص شد که بالاخره رئیس‌جمهوری اوباما با کسی طرف است که می‌توان با او مذاکره کرد.»

پشت صحنه مذاکرات عمان

در ادامه شرمن با اشاره به آغاز مذاکرات پشت صحنه در عمان گفت: «اوباما مجبور شد تصمیمی مهم بگیرد. ایران به دانش هسته‌ای مسلط شده بود و ما هم گزینه نظامی واقعی داشتیم. اما حمله نظامی دانش ایران را نابود نمی‌کرد و آن وقت ایران چند سال بعد دوباره به صورت مخفی برنامه هسته‌ای خود را از سر می‌گرفت و نه تنها مشکل حل نمی‌شد، بلکه مشکلات بیشتری ایجاد می‌شد.» به گزارش خبرگزاری فارس او افزود: «به همین جهت رئیس‌جمهور اجازه داد که مذاکره‌کنندگان به ایران اعلام کنند که ایران ممکن است بتواند یک برنامه بسیار محدود غیرنظامی داشته باشد و جهان هم سازوکار نظارتی محکمی را برای کسب اطمینان از صلح‌آمیز بودن برنامه ایران به کار می‌گیرد.» شرمن گفت «نگاه واقع‌بینانه رئیس‌جمهور اوباما به توانمندی‌های ایران راه را برای پیشبرد مذاکرات باز کرد.»

معاون سابق وزارت خارجه آمریکا در مورد روند انجام مذاکرات پشت پرده در عمان گفت: «وقتی نگاه می‌کنید، انجام مذاکرات محرمانه غیرممکن به نظر می‌رسد. انجام مذاکره محرمانه در عصر ماهواره‌های جی‌پی‌اس، پهپاد، پوشش ۲۴ ساعته رسانه‌ای و درز بی‌پایان اطلاعات دولتی، غیرممکن است، اما این کار انجام شد.» او افزود: «مذاکره‌کننده‌ها زمانی که خانه خود را ترک می‌کردند، به خانواده‌های خود نمی‌گفتند که به کجا می‌روند یا چرا می‌روند. آنها با هواپیماهای بدون نشان (وزارت خارجه) به مسقط می‌رفتند و با خودروهای بی‌نشان (دیپلماتیک) تردد کرده و در مهمانخانه‌های کوچک در کناره‌ دریای عمان مستقر می‌شدند.»

شرمن گفت: در مذاکرات عمان و بعدا در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل، طرفین به سندی ۴ صفحه‌ای دست یافتند که جای خالی‌های زیادی در آن وجود داشت، اما کلیت آن این بود که ایران در برابر «رفع‌جزئی تحریم‌ها» برنامه هسته‌ای خود را در همان سطح نگه داشته یا حتی به عقب بازمی‌گرداند، تا زمان لازم برای مذاکره بر سر توافق جامع به دست آید. به گفته شرمن «آن سند چهار صفحه‌ای برنامه اقدام مشترک (توافق موقت ژنو) بود.» به گفته شرمن، بعدا در اولین جلسه مذاکرات رسمی که تحت پوشش رسانه‌ها برگزار شد، همه بسیار خوش‌بین بودند، اما نهایتا «نگرانی‌های دقایق پایانی به خصوص از سوی فرانسه» موجب شد تا همه دست‌خالی به خانه بازگردند. پس از این دور از مذاکرات بود که توافق موقت ژنو حاصل شد و به گفته او «فضای لازم برای مذاکره به دست آمد.» همچنین معاون سابق وزیر خارجه آمریکا تاکید کرد که در طول دو سال مذاکره بعد از توافق موقت هسته‌ای، ایران به تعهدات خود در برنامه اقدام مشترک پایبند ماند و همین امر اعتمادسازی لازم را برای توافق نهایی ایجاد کرد.

او با بیان اینکه مذاکرات مدیران سیاسی به صورت همزمان در مورد موضوعات مختلف از جمله غنی‌سازی، آب سنگین اراک، مساله ابعاد احتمالی نظامی، نظارت، قطعنامه شورای امنیت و تحریم‌ها ادامه داشت، گفت: همین امر موجب شد تا حصول توافق در ضرب‌الاجل اول مقدور نشود.

تاثیرات روابط شخصی مذاکره‌کنندگان

شرمن در ادامه به حضور محمدجواد ظریف در مذاکرات اشاره کرد و گفت از آنجا که ظریف ۳۰ سال در آمریکا زندگی کرده به زبان انگلیسی کاملا مسلط است و مذاکرات به صورت روان به زبان انگلیسی برگزار می‌شد.

او به مذاکرات کری و ظریف اشاره کرد و با بیان اینکه کری در طول مذاکرات بر تاثیرات ایجاد رابطه شخصی با طرف مقابل واقف بود، گفت در سطح کارشناسان هم بین هر دو طرف روابط شخصی شکل گرفت. او به عنوان نمونه به «ارنست مونیز» وزیر انرژی آمریکا و علی‌اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی که هر دو فارغ‌التحصیل دانشگاه «ام‌آی‌تی» هستند، اشاره کرد. به گفته شرمن، البته همه چیز آن‌قدر خوب هم نبود و در مواردی طرفین احساس می‌کردند به بن‌بست رسیده‌اند.

وی افزود: «در یک مرحله، من برای دیدار دوجانبه با ایرانی‌ها در ژنو بودم و قرار بود کری هم از لندن به ما بپیوندد... کری به من گفت به ایرانی‌ها پیام بدهم که اگر پیشرفتی صورت نگیرد، او در لندن می‌ماند. این پیام بن بست را باز کرد، اما وقتی او به ژنو آمد، به هر حال یک جلسه سخت در انتظارش بود.» او در ادامه گفت: «این جلسه آن‌قدر سخت بود که کری بر خلاف رویه معمول و مشخصه شخصیتی‌اش، دستش را آنقدر محکم روی میز کوبید که خودکارِ روی میز به هوا بلند شد و به همتای من عباس عراقچی برخورد کرد.» عراقچی بعد‌ها اعلام کرد که او این خودکار را به سمت کری پرتاب کرده است. این مقام آمریکایی سپس به انتقادات از مذاکرات هسته‌ای اشاره کرد و گفت هم در آمریکا و هم در ایران مخالفت‌هایی با این گفت‌وگوها وجود داشت، با این حال اوباما مصمم به ادامه مذاکرات بود و نهایتا توافق موقت «لوزان» به دست آمد که به گفته شرمن «همه را شگفت‌زده کرد.»شرمن با بیان اینکه هر دو طرف به خصوص ایران و ایالات‌متحده، از اهرم‌هایی برخوردار بودند، گفت: «دست‌کم برای ایالات‌متحده، مذاکرات هرگز مبتنی بر اعتماد نبود. هم من و هم همتایم، عباس عراقچی در طول مذاکرات برای اولین بار نوه‌دار شدیم. حتی بعد از آن برهه انسانی، که من و عباس عراقچی فیلم نوه‌هایمان را به یکدیگر نشان دادیم، مذاکرات به همان اندازه قبل مبتنی بر بی‌اعتمادی ادامه یافت.»

شرمن در ادامه در پاسخ به این سوال که آیا مورد مشخصی بوده که به واسطه روابط شخصی طرفین حل شود، از بیان جزئیات خودداری کرد، اما گفت: «موارد زیادی رخ داد که وضعیت دشواری پیش می‌آمد و جان کری به اتاق ظریف می‌رفت یا ظریف به اتاق او می‌رفت و آنها این مساله را با هم در میان می‌گذاشتند، یکی از این موارد (جدال لفظی کری و ظریف) به رسانه‌ها هم کشیده شد.» او افزود: «اینکه کری را به چنین وضعی (عصبانیت) برسانید، کار ساده‌ای نیست، چون او انسان بسیار صبور و بخشنده‌ای است. آنهایی که آقای ظریف را بشناسند، می‌دانند که او خیلی خوب فریاد می‌زند و بسیار احساسی است. تصور می‌کنم که آن رابطه شخصی کاملا مورد نیاز بود.»شرمن ادامه داد: «هرچند بی‌اعتمادی‌ها هرگز برطرف نشد، اما به واسطه بحث‌هایی که عباس عراقچی و من، مجید تخت‌روانچی و من در مورد موضوعات شخصی داشتیم، این مساله در طول مذاکرات به ما کمک کرد که دست‌کم صبوری بیشتری مقابل هم به خرج دهیم. ما همچنان به یکدیگر ایمیل می‌زنیم و باید بگویم که این تغییر بزرگی در روابط دیپلماتیکی بود که شاهدش بودیم. علاوه بر این، این رابطه شخصی بین وزرا موجب شد ما بتوانیم ملوان‌هایی را که ایران بازداشت کرده بود، به‌سرعت به خانه بازگردانیم.» به گفته معاون سابق وزیر خارجه آمریکا، این رابطه شخصی در جریان مذاکرات مبادله زندانیان هم اثرگذار بوده است.او در بخش دیگری از صحبت‌هایش گفت امیدوار است که توافق هسته‌ای در چالش‌های دیگر با ایران هم تکرار شود.شرمن همچنین تاکید کرد: «این سوال مطرح می‌شود که آیا روابط بهتر خواهد شد؟ نمی‌دانم، این دست ما نیست، من امیدوارم این اتفاق بیفتد، چراکه ما باید امیدوار باشیم، اما این انتخاب یا تصمیم ما نیست و مسائل زیادی وجود دارد»، او با تکرار ادعاهای پیشین گفت:«اقدامات منطقه‌ای ایران کاملا نگران‌کننده هستند و اگر می‌خواهیم شاهد تغییر باشیم، باید آنها را حل کنیم.»

گزینه‌های آمریکا بعد از پایان برجام

در اواخر نشست، شرمن در مورد رفع محدودیت‌ها بعد از پایان برجام، بار دیگر تهدید نظامی را مطرح کرد و گفت اگر بعد از گذشت ۲۵ سال و پایان محدودیت‌های قید شده در برجام، ایران خواست از معاهده منع گسترش خارج شود یا به سمت بمب حرکت کند، «آن وقت ما تمام گزینه‌هایی را که امروز در اختیار داریم، در اختیار خواهیم داشت.» شرمن در پایان گفت: «ما می‌توانیم به واسطه سازوکاری که در توافق در نظر گرفتیم، به سرعت رأسا تحریم‌هایمان را و تحریم‌های چندجانبه را بازگردانیم. بنابراین، زمانی که می‌گویم ایران به بمب هسته‌ای دست نمی‌یابد، به واسطه لایه‌هایی است که در نظر گرفته‌ایم از نظارت گرفته تا گزینه‌هایی که الان در اختیار داریم تا اگر آنها حقه زدند، از آنها استفاده کنیم.»