برجام و تاثیر آن بر اقتصاد مقاومتی

دکتر بهروز نعمتی

عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس

برای درک درست تاثیرات برجام در تقویت پایه‌های اقتصاد مقاومتی باید ابتدا فهم قابل ‌قبولی از اقتصاد مقاومتی داشت سپس به تبیین پایه‌های آن پرداخت. به‌نظر می‌رسد که اصلی‌ترین منبع برای دستیابی به درکی درست از اقتصاد مقاومتی رجوع به بیانات مقام معظم رهبری درخصوص این نگاه کلان اقتصادی است. در ادامه به بخشی از مهم‌ترین ویژگی‌های اقتصاد مقاومتی در بیانات ایشان اشاره می‌شود.

۱- جایگزینی صادرات متنوع به جای واردات محصولات مصرفی: بنا بر بیانات مقام معظم رهبری، در اقتصاد مقاومتی اصل حمایت از صادرات باید با تکیه بر تولیدات داخلی در جریان باشد و از خام‌فروشی اجتناب شود تا بتوانیم اقتصاد تولیدمحور و صادرات‌محور در کشور داشته باشیم. در جای دیگر ایشان بر نقش تولیدات داخلی در اقتصاد مقاومتی تاکید می‌کنند و آن را دلیلی بر استحکام بنیه درونی اقتصاد کشور معرفی می‌کنند. از این رو خرید جنس داخلی یک ضرورت برای مقاوم‌سازی اقتصاد معرفی می‌شود که بر تمام ارکان تصمیم‌گیری در اقتصاد مقاومتی تاثیر می‌گذارد.

۲- توجه ویژه به اقتصاد‌ دانش‌بنیان: اساس کار در اقتصاد مقاومتی درون‌زا بودن آن است که تنها از طریق تولید فرآورده‌های دانش‌بنیان قابل‌تحقق است. اگر اقتصاد مقاومتی را اقتصادی در نظر بگیریم که در داخل پایه‌های مستحکمی دارد و تکانه‌های بین‌المللی و جهانی اقتصادی بر آن تاثیری نداشته باشد، باید محصولات تولیدی دارای نوآوری و کیفیت قابل‌رقابت با محصولات وارداتی باشد که تنها از طریق اقتصاد دانش‌بنیان قابل دسترسی خواهد بود. در ضمن افزایش بهره‌وری تولید ملی که یکی از بندهای سند جامع اقتصاد مقاومتی تعریف شده است نیز تنها از طریق گسترش به‌کارگیری اقتصاد دانش‌بنیان ممکن است. موضوع بهره‌وری ذاتا با موضوع اصلاح الگوی مصرف گره خورده است که هم در گرو رشد اقتصاد دانش‌بنیان قرار دارد و از اساسی‌ترین محورهای اقتصاد مقاومتی تلقی می‌شود.

۳- عدالت‌محور بودن: رهبر انقلاب در مورد لزوم عدالت محور بودن اقتصاد مقاومتی بیان داشتند: اعتقاد ما این است که پیشرفت اقتصاد کشور، باید همراه با عدالت باشد؛ ما اقتصاد منهای عدالت را قبول نداریم؛ یعنی انقلاب قبول ندارد؛ نظام جمهوری اسلامی قبول ندارد. از این رو می‌توان دریافت که اقتصاد مقاومتی با آنچه در مورد اقتصاد لیبرالی بیان می‌شود متفاوت است و پیشرفت اقتصادی را برای همه مردم در نظر می‌گیرد. از این منظر اقتصاد مقاومتی علاوه‌بر رشد و شکوفایی اقتصاد داخلی تاکید بر عدالت برای ایرانیان را نیز در دستور کار دارد که خود به خود باعث تقویت این برنامه جامع اقتصادی برای دوره‌های طولانی زمانی خواهد شد.

۴- استفاده از همه ظرفیت‌های ملی چه داخل دولت چه خارج از آن: اقتصاد مقاومتی برنامه‌ای ملی برای افزایش توان همه‌جانبه اقتصادی کشور است، از این رو محدود به دولت و زیرشاخه‌های آن نمی‌شود. از دید مقام معظم رهبری اقتصاد مقاومتی باید با مشارکت تمامی عناصر فعال و تاثیرگذار ملی دنبال شود چه از بدنه دولت باشد و چه در خارج از سازمان دولت نقش‌آفرینی کند. تکیه ایشان بر استفاده از ظرفیت بسیج نیز در همین راستا قابل‌ارزیابی است: استفاده از ظرفیت همه بخش‌های کشور چه داخل دولت، چه بیرون از آن نظیر بسیج. اقتصاد مقاومتی عبارت است از تقویت تولید داخلی و کاهش محصولات وارداتی که یا غیرضروری است یا مشابه داخلی دارد؛ مسوولان دولتی توجه‌ کنند و آنها از بسیج کمک بگیرند.

۵- همراهی همه قوا برای اجرای اقتصاد مقاومتی: برنامه اقتصاد مقاومتی یک برنامه ملی است که نیازمند درگیر شدن و فعالیت همه قوا است، از این‌رو ضرورت دارد که تمام بخش‌های اقتصاد ملی در این مقوله درگیر شوند تا جامعیت این برنامه پیش برود. این بخش از اقتصاد مقاومتی نیز در بیانات مقام معظم رهبری دیده شده است.

۶- مدیریت متمرکز: اقتصاد مقاومتی مانند سایر موضوعات کلان ملی بدون مدیریت منسجم، قوی و هوشمند قابل‌اجرا و تحقق نیست از این‌رو به‌نظر می‌رسد تشکیل یک مدیریت ملی و فراجناحی و فرادولتی برای هدایت اقتصاد مقاومتی لازم و ضروری باشد.از آنچه در مورد اقتصاد مقاومتی و بیانات مقام معظم رهبری در مورد آن بیان شد این مطلب به ذهن متبادر می‌شود که اقتصاد مقاومتی تنها راه برای احیا و تقویت آینده اقتصادی کشور است. از این رو تمام ظرفیت و توان کشور باید در خدمت اهداف و برنامه‌های اقتصاد مقاومتی قرار گیرد. با در نظر گرفتن این ملاحظات اقتصادی، برجام به‌عنوان پدیده‌ای از حوزه سیاست خارجی را می‌توان به‌عنوان پیش‌زمینه‌ای برای ارتقای عملکرد اقتصاد مقاومتی در نظر گرفت. در ادامه به بیان برخی از امکاناتی که از طریق برجام برای اقتصاد مقاومتی ایجاد می‌شود می‌پردازیم.

۱- ارتقای توان تولیدی و صادرات ایران: سنگ بنای اقتصاد مقاومتی عبارت است از تقویت اقتصاد داخلی با تکیه بر توان اقتصاد داخلی و عدم وابستگی اساسی به واردات. از روح برنامه‌های اقتصاد مقاومتی این‌گونه به‌نظر می‌رسد که برای مصون کردن کشور از وابستگی صادراتی ایران باید ابتدا تولید با کیفیت داخلی را گسترش دهد و در ادامه اقدام به ایجاد زمینه‌های وابستگی صادراتی مناسب برای آن بکند. هر دو این امور نیازمند داشتن ارتباطی معقول و منطقی با جهان خارج است به این صورت که هم برای تولید کالاهای با کیفیت داخلی باید رقابتی با تولیدات خارجی در داخل کشور و کشورهای هدف صادراتی صورت بگیرد که در شرایط بایکوت اقتصادی ممکن نیست؛ هم برای تقویت توان تولید و صادرات ملی باید در بسیاری از زمینه‌ها به مزیت نسبی کشور توجه داشت که خود به خود همکاری‌های خارجی اقتصادی را برای کشور ضروری می‌کند. تقریبا همه کشورهای توسعه‌یافته اقتصادی در سایه همکاری‌های تولیدی بین‌المللی اقدام به تولید و صادرات محصولات خود می‌کنند. علاوه‌بر این، فرآیند انتقال تکنولوژی نیز تنها از طریق همکاری‌های بین‌المللی برای کشور قابل‌دسترسی است که با وجود فضای پسابرجام و برداشته شدن تحریم‌های بین‌المللی برای کشور ظرفیت استفاده از این فرصت‌ها پدید آمده است.

۲- اقتصاد دانش‌بنیان: دومین زمینه‌ای که برجام به‌عنوان پیش‌زمینه اقتصاد مقاومتی عمل می‌کند و هم به‌عنوان وسیله‌ای برای بهتر انجام شدن آن مربوط به اقتصاد دانش‌بنیان است. اگر به ساختار تحریم‌های اعمال شده بر ایران قبل از برجام نگاهی گذرا داشته باشیم شاهد این حقیقت تلخ خواهیم بود که به بهانه دانش‌های مرتبط به صنعت هسته‌ای تقریبا اکثر بخش‌های دانش کشور از حوزه‌های تکنولوژی‌های پیشرفته نظیر صنایع‌ «های‌تک» و نانو گرفته تا حتی مقالات و داده‌های دانشگاهی برای ایران ممنوع شده بود. برجام در این خصوص فرصت دسترسی عادلانه به اکثر این حوزه‌های دانش را به اقتصاد و جامعه دانشگاهی ایران داده است. مساله مطرح شده نه تنها در عرصه پیش زمینه اقتصاد دانش‌بنیان موثر است، بلکه اقتصاد دانش‌بنیان تا حدود زیادی در ارتباط با تکنولوژیک بودن کشورها و شرکت‌های صاحب تخصص در حوزه‌های مختلف است؛ از این رو برجام و باز شدن زمینه‌ همکاری‌های تکنولوژیک می‌تواند به تقویت اقتصاد دانش‌بنیان کمک‌های اساسی کند که خود به خود به مسائلی نظیر افزایش رقابت‌پذیری، کاهش قیمت تمام شده، اصلاح الگوی مصرف، افزایش بهره‌وری و... مرتبط می‌شود.

۳- عدالت محور بودن: متاسفانه یکی از بدترین و مخرب‌ترین اثرات تحت تحریم بودن کشور ایران شکل‌گیری زنجیره‌ای غیرشفاف از بازیگران اقتصادی بوده است که به سبب تحریم‌های بین‌المللی و با بهانه دور زدن تحریم‌ها رانت‌های بسیار بزرگی از دولت طلب می‌کرده‌اند. این رانت‌ها در بسیاری موارد به دلیل غیرشفاف بودن موجب ایجاد فساد در کشور شدند که هم با برنامه اقتصاد مقاومتی در تناقض بوده است و هم سرمایه‌اجتماعی کشور و نظام را کاهش می‌داده است و در نهایت خلاف عدالت بوده است. ذات عدالت حکم می‌کند که فرصت‌های اقتصادی در فضای رقابتی و برابر برای همه مردم وجود داشته باشد و این موضوع با شفافیت اقتصادی فضای اقتصادی پسابرجام تحقق خواهد یافت. بنابراین اقتصاد مقاومتی عدالت محور نیز در فضای پسابرجام عملی خواهد شد و از طرف دیگر ارتقای تولید ملی منجر به پرداخت مالیات بیشتر از سوی صنایع به دولت خواهد شد که در خدمات‌دهی بهتر مردم موثر خواهد بود و در نهایت با افزایش توان دولت در کنترل تورم عدالت اجتماعی به‌صورت دقیق‌تر و بهتر برای همه ایرانیان اجرایی خواهد شد؛ چراکه تورم همواره به نفع دارندگان ثروت تمام خواهد شد.

۴ـ استفاده از همه نیروها در فضای برجام: این یک واقعیت است که مذاکرات مربوط به برجام در دولت فعلی انجام شده است، اما مساله برجام یک مساله ملی است و موضع دولت‌ها محسوب نمی‌شود و از این رو با اقتصاد مقاومتی همپوشانی دارد؛ بنابراین می‌توان بیان کرد که حل مساله ملی تحریم‌ها و افزایش امکان برای دستیابی به فرصت‌های اقتصادی نه فقط برای دولت روحانی که برای همه بخش‌های اقتصادی کشور مفید خواهد بود. برای مثال حتی قرارگاه خاتم‌الانبیاء که به سپاه تعلق دارد نیز می‌تواند با تجهیزات به‌روزتر و امکان مشارکت در طرح‌های بین‌المللی تقویت شود و در خدمت مساله ملی اقتصاد مقاومتی قرار گیرد. از این رو تاکید مقام معظم رهبری در مشارکت دادن سایر نیروهای غیر‌دولتی نظیر بسیج نیز با توانمندتر شدن آنها در فضای پسابرجام می‌تواند به اقتصاد مقاومتی کمک کند.

۵ـ همراهی همه قوا و مدیریت متمرکز فضای پسابرجام: فاکتور ذکرشده از مسائل داخلی در سیاست جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌رود که به‌صورت مستقیم با برجام ارتباط پیدا نمی‌کند؛ بلکه این فاکتورهای مدنظر رهبری در مورد اقتصاد مقاومتی را می‌توان در فضای رشد اقتصادی و افزایش سرمایه اجتماعی پسابرجام ارزیابی کرد. این بخش از نظر رهبری را از این جهت می‌توان به برجام نسبت داد که برجام با ایجاد زمینه رشد اقتصادی باعث افزایش سرمایه اجتماعی مجموعه نظام جمهوری اسلامی ایران می‌شود و دیگر بهانه‌ای مانند تحریم‌ها برای رشد منفی اقتصادی یا واردات بی‌رویه و غیر‌ضرور یا کم‌کارکردی‌های ناشی از ضعف فعالیت‌های تولیدی برای مجموعه دولت وجود نخواهد داشت؛ بنابراین موضوع همکاری‌های همه قوا پس از برجام و در راستای اقتصاد مقاومتی ضرورت می‌یابد.