بازآفرینی صدای قدیمی نی

محمدرضا شرایلی نوازنده و پژوهشگر امروزه سازهایی مثل تار و سه تار از نظر تداوم تکنیک قدیم و داشتن کارگان تخصصی خود مشکل کمتری از حیث بررسی شیوه‌های نوازندگی دارند. کوشش‌هایی نیز برای احیای کارگان تخصصی کمانچه و سنتور، ولو در مقیاسی اندک‌تر، در سال‌های اخیر انجام شده اما نی تقریبا از کارگان قدیم خود جدا مانده است و امروزه تنها راه دسترسی مستقیم به شیوه قاجاری این ساز آثاری است که از نواخته‌های دو استاد مهم در اواخر دوره قاجار به‌جا مانده است؛ نایب اسدالله و صفدرخان.

باری، نکاتی در باب اهمیت آنچه دلیل انجام این پروژه دوساله شده است را باید متذکر شوم. پیش از این آثار به جامانده از نی‌نوازی دوره قاجار روی صفحات گرامافون ۷۸ دور به شکل کامل تجمیع نشده و نیز تا کنون بررسی‌ای روی نمونه‌های منحصربه‌فرد ضبط شده بر استوانه‌های فنوگراف از نی‌نوازی دوره قاجار انجام نشده بود. معدود آثار در دسترس نیز اغلب به‌دلیل قدمت بیش از صدسال و نداشتن کیفیت صوتی مطلوب امکان درک جزئیات صدادهی و ظرایف اجرایی و تکنیک‌های نوازندگان آن را برای مخاطبان جوان فراهم نمی‌کرد. همچنین به‌دلیل اینکه در ضبط بیشتر این صفحات از نی کوتاه استفاده شده که صدایی زیر و کوکی بالا دارد با گذشت زمان و اضافه شدن خش ناشی از فرسودگی صفحات صدای نی به صدایی بیشتر شبیه به فلوت یا نی لبکی خش‌دار تبدیل شده که خود موجب می‌شود گوش‌های غیرحساس نتوانند از دل این صدای پرش به محتوای تکنیکی جملات آن پی ببرند.

با این نگاه در وهله نخست سعی شد تا کلیه آثاری که از نی‌نوازی دوره قاجار به‌جا مانده بود گرد هم‌ آید. این موارد شامل ۱۲ تراک ضبط شده روی صفحات گرامافون ۷۸ دور در سال ۱۲۸۴ش از نی‌نوازی‌های نایب اسدالله (همراه آواز آقاحسین تعزیه خوان) و صفدرخان (همراه آواز علی‌خان نایب‌السلطنه) و نیز دو تراک ضبط شده روی استوانه‌های فنوگراف بود که یکی از این دو تراک پیش‌تر با آواز سیدرحیم همراه نی (احتمالا) نایب منتشر شده و دومی برای نخستین بار بود که شنیده می‌شد (آواز سیداحمد خان همراه نی، احتمالا نایب). احتمالا را از آنجا نوشتیم چون استوانه‌های فنوگراف در ایران به شیوه خصوصی ضبط شده‌اند و تنها سند معتبر از اصالت محتوا یا ضبط گفتاری نام افراد در صوت ضبط شده است یا نگارش محتوای صحیح اثر روی قوطی مقوایی آن؛ که دومی گاه به‌دلیل جابه‌جایی استوانه‌ها و قوطی‌ها در طول تاریخی بیش از صد سال بسیار اتفاق افتاده و بنابراین نمی‌توان صرفا از نوشتار روی قوطی به محتوای استوانه پی برد مگر با شنیدن استوانه و صحت انطباق توضیحات نوشتاری با محتوای صوتی آن.

تقدم و تاخر تراک‌ها در این مجموعه براساس ترتیب ضبط اصل آثار قرار گرفت که این موضوع در ۱۲ تراک موجود در صفحات گرامافون از روی ترتیب شماره قالب صفحات قابل شناسایی بود. به‌دلیل مشخص نبودن تاریخ ضبط دقیق استوانه‌های خصوصی فنوگراف و براساس تقدم تکنولوژیک آنها نسبت به صفحات گرامافون ۷۸ دور، باز نوازی دو تراک تاکنون یافت شده از روی استوانه‌های فنوگراف پیش از بازنوازی صفحات گرامافون قرار گرفت اما احتمال آن نیز وجود دارد که آنها تا چند سال پس از صفحات گرامافون نیز ضبط شده باشند (قدیمی‌ترین استوانه ضبط خصوصی در مجموعه‌های ایرانی که تاکنون یافت شده به سال ۱۳۱۵ ق و جدیدترین آنها به سال ۱۳۴۰ ق باز می‌گردد که نشان از رواج بیست و پنج ساله این تکنولوژی در ایران اواخر قاجار دارد. همچنین قابل‌توجه است روی برچسب تمامی صفحات گرامافون ضبط شده از نی‌نوازی نایب اسدالله و صفدر خان به «نی هفت بند» اشاره شده است.

در این میان به‌نظر رسید تنها جمع‌آوری این ضبط‌ها و بازنشر آن جدای از آنکه خود گنجینه‌ای ارزنده و سترگ است و باید پس از یافتن نمونه‌های با کیفیت مطلوب قطعا به‌صورت یکجا منتشر شود؛ اما برای مخاطبان امروزین این ساز که اغلب گوش‌شان با موسیقی قدیم و به‌ویژه شیوه‌های پیشین نی‌نوازی مانوس نیست نمی‌تواند چنان که باید و شاید مورد استفاده باشد چراکه سال‌ها دور شدن از صدادهی قدیم نی باعث شده تا بیشتر هنرجویان و حتی نوازندگان حرفه‌ای این ساز تحت‌تاثیر شیوه‌های نوین تکنیکی و صدادهی نی که بیش از همه در روزگار ما وام‌دار شیوه استاد حسن کسایی است قرار گیرند و نتوانند صرفا با شنیدن نواخته‌های قدیمی نی با کیفیات تکنیکی - محتوایی آن آثار ارتباط برقرار کنند و از این‌رو اثر حاضر شاید بتواند برای نوازندگان یا هنرجویان نی که با کارگان قاجاری این ساز ناآشنا هستند و حتی نوازندگان دیگر سازها که بخواهند با محتوای نی قاجار بیشتر آشنا شوند مفیدتر باشد.