گروه تاریخ و اقتصاد: آنچه می خوانید بخشی از مذاکرات نمایندگان مجلس شورای ملی است در روز سه‌شنبه، ۲۵ فروردین ۱۲۸۷ شمسی: نایب رئیس: مطرح مذاکرات بقیه قانون انجمن تجارتى است.

(شروع به قرائت قانون انجمن تجارتى شده چندین مواد آن تصحیح و تصویب شده شروع به مذاکرات لازمه شد).

رئیس: هیاتى که دیشب از طرف وکلاى محترم انتخاب شدند از براى شرفیابى حضور مبارک اعلیحضرت همایونى سه ساعت به غروب مانده شرفیابى حاصل کردند که تفصیل آن را (جناب حاجى امام جمعه) و (آقاى حاج سید نصرالله) و (آقاى مستشارالدوله) و (آقاى حسینقلیخان نواب) و (آقاى حاج معین‌التجار) و (آقاى حاجى محمداسمعیل آقا) فردا فرد عرض خواهند کرد. بنده همین قدر می‌توانم بگویم که تمام آمال و آرزوى اعلیحضرت اجراى مواد قانون اساسى است و منتهى درجه ملت را دوست داشته‌اند و می‌دارند و این ملت را به منزله اولاد خود می‌دانند و به هیچ‌وجه تفاوت و مغایرتى در بین اولاد خود و ملت نمی‌گذارند.

آقاى حاج امام جمعه: همان طور که جناب رئیس فرمودند تقریبا سه ساعت و نیم به غروب مانده به دربار رفتیم پیش از آنکه شرفیاب حضور اعلیحضرت همایونى بشویم. در منزل وزیر دربار به هیات وزرا و جمعى از محترمین مملکت مثل جناب عضدالملک و نیرالدوله مجلسى تشکیل داده مطالبى که دلخواه ملت و وکلا بود، گفت وگو کردیم و آقایان قبل از ما شرفیاب شده و خیلى طول دادند. اگرچه همه آنها را ما زمان مراجعت ملاقات نکرده فقط جناب صنیع‌الدوله را ملاقات کردیم، معلوم شد که مطالب را تماما نتوانسته بودند در حضور همایونى بقبولانند بعد که ما شرفیاب شدیم، اولا اشتباهى که درخاطر مقدس ملوکانه کرده بودند این بود که ملت نمی‌خواهند آن اشخاصی که سوء‌قصد نسبت به ذات همایونى نموده‌اند، دستگیر و استنطاق و مجازات شوند. می‌خواهند به این ترتیب آن مطلب را از میان ببرند بعد ما عرض کردیم زمانى که ما شرفیاب حضور همایونى می‌شویم اگرچه آن ابهت سلطنتى مانع است و ما نمی‌توانیم آنچه را که مقصود باطنى خودمان است به طور کامل اظهار نماییم، ولى تکلیف ما است آنچه را که صلاح مملکت است، عرض نماییم فرمودند بگویید عرض کردیم این قانون اساسى به جهت این نوشته شده که فاضل بین حدود سلطنت و ملت باشد، اعلیحضرت تصدیق فرمودند. بعد عرض شد که چون بعضى از این مواد قانون اساسى مبتلای به عموم است که تمام افراد ملت از ضعیف و قوى چشم داشت به آن دارند این است که اجراى این ماده که فى‌الجمله تاخیر افتاده ملت به هیجان آمده استدعا دارند که اجرا شود، اعلیحضرت فرمودند که اگر بدانم رضایت ملت در این ست که من بعدها از آن اشخاص که سوءقصد من نمودند تعقیب ننمایم دیگر اقدامى نمی‌کنم و رضایت ملت را می‌خواهم و عفو و اغماض از این اشخاص می‌نمایم. دوباره عرض شد که مقصود ملت این نیست که اشخاص مرتکبین گرفتار نشده و به مجازات نرسند، بلکه ملت کمال جد و جهد را دارند که این اشخاص دستگیر شده به مجازات برسند، زیرا وقتى که سوء‌قصدى نسبت به سلطان مملکت نمودند، دیگر براى افراد ملت امنیت نخواهد بود و به یک اندازه رفع شبهه از خاطر مبارک شده و فرمودند من هیچ‌وقت راضى نمی‌شوم که خلاف قانونى در مملکت بشود و هیچ قصدى ندارم فردا می‌گویم، حاکم و مامورین نظمیه و غیره حاضر شوند در استنطاق.

مستشارالدوله: همان طور که جناب آقاى حاجى امام جمعه فرمودند اجمالى از مفصل بود معلوم است آنچه در حضور همایونى سوال و جواب شده است ذهن ما کفایت ضبط آن را نمی‌کند. ولى اجمالا این است که القای شبهه در ذهن مبارک اعلیحضرت کرده بودند که آن اشخاصى که سوءقصد نسبت به اعلیحضرت نموده‌اند، استنطاق نشوند و این مطلب متکشف نگردد از این مساله تا یک اندازه رفع شبهه از خاطر مبارک همایونى شده. مطلب دیگر این بود که خاطر مبارک را متوجه این نکته کرده بودند که اگر به استنطاق مامورین اقدام شود، استنطاق آن اشخاصى از میان خواهد رفت رفع این شبهه هم شد به این معنى که این دو استنطاق با یکدیگر منافى نیست... بالاخره بعد از مذاکرات زیاد اعلیحضرت همایونى اظهار کمال همراهى را نموده و قرار شد که حاکم و رئیس نظمیه از آنجا که جزو نظامى هستند به این مناسبت فردا در وزارت جنگ استنطاق شوند.

آقا سید حسن تقى‌زاده: همان طور که جناب حاج امام جمعه فرموده‌اند، عمده و روح قانون اساسى مملکت همان امنیت مالى وجانى شخصى و افراد ملت است. در ممالک مستبده به خصوص در ایران، هیچ وقت ملت در امان نبوده و همیشه به مال و جان آنها تعدى می‌شد و در این۲ ساله ادوارى که از براى ما طى شد، چنانچه در روزنامه‌هاى خارجه هم نوشته شده که ملت ایران اتصالا قانون اساسى می‌خواهند و ما نمی‌دانیم قانون اساسى اینها کى تمام خواهد شد. اگر ما این ادوار را طى نمی‌کردیم قانون اساسى ما محکم نمی‌شد، زیرا که قانون فقط کاغذ و مرکب است تا این طور نشود مجازات مرتکبین خلاف قانون معلوم نمی‌شود و در این چند موقع هم اعلیحضرت همایونى نیت مقدس خود را در استحکام اساس مشروطیت ظاهر فرموده‌اند و امیدواریم که ما هم اداى تشکرات خود را فعلى بنماییم.