راه‌های صعب و دره‌های مهیب

منزل سیزدهم از لار یورد خانلرخان به لاریجان روز دیگر که از راه کنار رودخانه لار به دلی‌چای آمدیم و از سفیدرود که داخل رودخانه لار می‌شود عبور نمودیم، در دلی‌چای گله و رمه و ایلخی و مادیان ایلات و غیره زیاد بود. چون در آن حوالی نزدیک‌تر از عسک که در چهار فرسنگی بود دهی نبود، آذوقه و مایحتاج به دشواری به‌دست آمد. روز شنبه نهم ماه ژوئیه (۲۰ سرطان) وقت ظهر از منزل حرکت کردیم و پنج ساعت بعد به قریه عسک رسیدیم. سه فرسنگ و نیم الی چهار فرسنگ راه است. راه از کوه دلی‌چای یا سفیدآب از کنار سمت چپ هراز به قدر نیم فرسنگ می‌رود و از آنجا راه دو تا می‌شود یک راه به پل پلور می‌رود و دیگری از سمت چپ می‌رود تا آنکه به راه خیابان که به دماوند منتهی می‌گردد و در حوالی رودخانه سفیدآب از سنگ‌هایی که در زمان آتشفشان دماوند از کوه آمده است، زیاد یافت می‌شود و بعضی بسیار بزرگ هستند، ولیکن اکثر را یخ زمستان شکسته است، زمستان آنجا خیلی سرد می‌شود.

راه از کوه دلی‌چای یا سفیدآب از کنار سمت چپ هراز به قدر نیم فرسنگ می‌رود و از آنجا راه دو تا می‌شود یک راه به پل پلور می‌رود و دیگری از سمت چپ می‌رود تا آنکه به راه خیابان که به دماوند منتهی می‌گردد و در حوالی رودخانه سفیدآب از سنگ‌هایی که در زمان آتشفشان دماوند از کوه آمده است، زیاد یافت می‌شود و بعضی بسیار بزرگ هستند، ولیکن اکثر را یخ زمستان شکسته است، زمستان آنجا خیلی سرد می‌شود. سال گذشته (سنه ۱۲۹۸) هجری در یکی از شعب کوه دماوند راه به واسطه برف مدت بیست روز تمام مسدود بود. رودخانه هراز از یک تنگه می‌رود که کوه‌های دو سمت آن به قدر پانصد ذرع ارتفاع دارد. عمق این رودخانه متدرجا زیاد می‌شود و از پلور به عسک به لاریجان می‌رود و از آنجا رفته داخل بحر خزر می‌گردد. راه خیابان که تازه ساخته‌اند پنج ذرع عرض دارد و بسیار خوب ساخته‌اند، ولیکن مثل سایر راه‌های کوهستان ایران همه ساله تعمیر لازم دارد و چون دره و پست و بلند زیاد دارد، عرّابه نمی‌تواند از آنجا عبور نماید. مبالغ بسیار خرج این راه کرده‌اند، زیرا که بغله کوه سنگ سخت را تراشیده و راه کرده‌اند. بلندترین محل این راه جایی است که سه هزار ذرع از سطح دریا ارتفاع دارد. کوه‌های عرض راه از چهار الی پنج هزار ذرع ارتفاع دارند. قریه رینه که یکی از دهات لاریجان است از یک مسافت (به) بعد نمایان است و مثل سایر دهات مازندران یک امامزاده و گنبد مخروطی دارد و اطراف آن همه درخت است. ارتفاع راه از دو هزار و پانصد ذرع در سه ربع فرسنگ مسافت به دو هزار و یکصد ذرع می‌رسد. از رینه به قدر یک فرسنگ از بغله کوه یک راه باریکی می‌رود به دره آب گرم در این دره از زیر کوه دماوند یک چشمه گوگردی جاری است که به رودخانه هراز منتهی می‌شود. از راه این دره به کنار رودخانه هراز رفتم و از سمت چپ رودخانه از یک راه مرتفع باریکی عبور نموده، از اراضی، مزرعه و باغات گذشتیم و به قریه عسک رسیدیم. عسک پایتخت لاریجان و محل حاکم‌نشین است. در فصل زمستان از شدت برودت هوا اهل آنجا همه به قشلاق مازندران می‌روند و در فصل تابستان به عسک مراجعه می‌نمایند. خانه‌های عسک هم سقف مسطح دارند و از خشت خام مثل دهات عراق (اراک) ساخته شده است. کوچه‌ها همه تنگ و کثیف و بدهوا است و بعضی چشمه‌های گوگردی دارد که بوی عفونت آن صداع می‌آورد و آب چشمه‌های عسک برای امراض جلدی و فلج نفع کلی دارد.

همه‌ساله جمعیت کثیری بدانجا می‌روند. عسک محل مناسبی ندارد، که کسی در آنجا چادر بزند و بهتر آن است که مسافرین در رینه یا در قریه ‌ایراه که در سمت چپ رودخانه در یک فرسنگی واقع است، توقف نمایند. در عسک روی رودخانه هراز یک پل یک چشمه تازه ساخته‌اند. در این ده مایحتاج مرغ و تخم مرغ و از این قبیل چیزها و کاه و جو به‌دست می‌آید، لیکن میوه به‌هیچ‌وجه وجود ندارد.

منزل چهاردهم، از عسک به لاسان

در این روز شش ساعت و چهل دقیقه به ظهر مانده حرکت کردیم و یک ساعت و نیم به ظهر مانده به منزل رسیدیم. در این راه، ساعت اول را معطل بودیم به بالا رفتن یک کوه سختی که در سمت راست رودخانه هراز واقع است در بالای این کوه یک زمین مسطحی است که تمام زراعت می‌شود. و در وسط آن قریه معتبری است موسوم به ایراه که قریب دویست خانوار جمعیت دارد. خانه‌ها همه به ترتیب ساخته شده است. اهل آنجا همه با مکنت هستند. رعیّت‌ها همه لباس نو و تمیز دربرداشتند. ما می‌خواستیم که از آنجا یک هادی راه همراه بگیریم پنج قران دادیم کسی راضی نشد و این فقط دلیل بر آن است که احتیاج ندارند. والا چرا از ۵ هزار صنار اجرت یک نصف روز صرف‌نظر می‌کنند.

از ایراه راه بالا می‌رود تا اینکه به سه هزار ذرع ارتفاع می‌رسد. در عرض راه چشمه‌های آب بسیار است. در سمت چپی راه یک کوهی است موسوم به کوه سرد که ۳ هزار و ۵۰۰ ذرع ارتفاع دارد و از قله آن کوه دماوند خوب نمایان است. در شمال دره جنب این راه قریه معتبر موسوم به نوا واقع است. باغات درخت‌های بید و... و اراضی مزروع زیاد دارد. و از وسط این دره راهی است که به چمن ارجمند می‌رود. مادامی که از کوه بالا می‌رفتم، مه و ابر سفید اطراف را گرفته بود تا آنکه به قله رسیدیم. هوا گرم شد و ابرها برطرف شدند. در قله کوه سرد، کوه دماوند منظر بسیار خوب دارد و رودخانه هراز که از پای کوه می‌رود، مثل آن است که کوه دماوند از وسط دریا بیرون آمده باشد. لاسان قریه‌ای است که قریب ۱۵۰ خانوار جمعیت دارد و لوازم آذوقه همه چیز در آنجا تحصیل می‌شود. در این ده جای مناسبی برای ماندن ندارد. و ناچار، ما یک فرسنگ از آنجا دور شدیم. و در کنار یک نهر بزرگی که از سمت غربی داخل رودخانه هراز می‌شود چادرهای خود را بر پا نمودیم و شب را در آنجا توقف نمودیم.

منزل پانزدهم از لاسان به چمن ارجمند

در این روز، هفت ساعت و یک ربع کم به ظهر مانده از لاسان حرکت کردیم و به سمت شرقی دره که یک میدان عرض داشت رفتیم. زراعت‌ها همه رسیده وقت درو بود. نیم ساعت که طی مسافت کردیم از دره انکماژ که در سمت راست واقع است و یک نهر عظیم دروسط آن جاری است. گذشتیم. شاهنشاه مکرر به این دره تشریف برده‌اند. انکماژ خیلی جای باصفایی است. چشمه‌های آب و بیدستان زیاد دارد. از انکماژ راه باز هم به سمت شرقی می‌رفت. و متدرجا ارتفاع پیدا می‌کرد. در ساعت شش و ربع به ظهر مانده به سه هزار و دویست و پنجاه ذرع ارتفاع رسیدیم و بعد در آخر راه از یک کوهی بالا رفتیم که سه هزار و پانصد ذرع ارتفاع داشت و از آنجا از سمت شمال غربی قله کوه دماوند نمایان بود. و از ده فرسنگی قله یک کوه بلندی که سه هزار و نهصد ذرع ارتفاع داشت، مشاهده می‌شود. تاکنون این کوه در هیچ نقشه معین نشده است بعد از آنکه ما تحقیق کردیم گفتند به قدمگاه موسوم است در چهار ساعت و یک ربع کم به ظهر مانده از قله کوه روانه شدیم و چهار ساعت بعد از ظهر به ارجمند رسیدیم در عرض این راه دهات بسیار بود. این دهات در کنار رودخانه نمرود واقع شده‌اند، نهرهای متعدد داخل این رودخانه می‌شود. و به سمت جنوب می‌روند، تا آنکه رودخانه عظیمی شده موسوم می‌شود به دلی‌چای و از آنجا به صحرای لاسجرد و خوار منتهی می‌شود اطراف رودخانه زمین کم عرض است. که زراعت می‌شود. معهذا (بعضی از دهات) خیلی معتبر و آباد هستند. اسامی دهات از این قرار است زیرمند - نجف‌در، دهان، آسو، اندریا، آسو از همه بزرگ‌تر است و برای توقف از ارجمند برتری دارد. (لازم به ذکر است اسامی دهات همه مطابق متن اصلی نگاشته شده است). قریه ارجمند در نیم فرسنگی جاده فیروزکوه در بالای یک دره واقع است و یک نهر عظیمی از وسط آن دره جاری است و داخل رودخانه نمرود می‌شود. کوه‌های اطراف ارجمند - سردرد همه خشک است.

منبع: سفرنامه لیوتنان کلنل برسفرد لوات، از تهران تا استرآباد ، ترجمه محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، ۱۸۸۲ / ۱۲۶۱ شمسی