حکومت صلاحیت مداخله در نرخ ارز را ندارد!
محسن جعفری مذهب- صد سال پیش (1334 هجری قمری) که آذربایجان محل تصادم و جنگ ورزی کشورهای روسیه تزاری و ترکیه عثمانی در جنگ جهانی یکم بود و مشکلات جنگ بر مردم آذربایجان تحمیل می‌شد، یکی از مشکلات معامله پول کاغذی روسی (که به نادرستی و بر اساس عرف دوره قاجار منات نامیده می‌شد) با سکه نقره بود که باعث شد سرمایه فراوانی از بازرگانان آذربایجان فدای خودخواهی‌های استعماری شود. یکی از مشکلات حکومت‌های محلی غرب ایران، حل مشکل اصناف با اسکناس‌های فراوان و بی‌پشتوانه روس‌ها در ایران بود.
در اسناد و مکاتبات محمد صادق میرزا معزالدوله حاکم ارومیه در این زمان (که به کوشش کاوه بیات منتشر شده) (۱)، چند سند در این مورد وجود دارد که خود حاکی از اوضاع معاملات ارزی در آن دوره است:
سند ۹۹: فرمان ریاست قشون تزاری در ارومیه که توسط ویس قونسول روسیه به حکومت ارومیه ابلاغ شد.
نظر به اینکه با سبب کاری و قوای تجارتی و عدم ورود مال‌التجاره روسیه موقتا به ایران به واسطه بعضی حرکات بدخیالانه آقایان روز به روز منات روس تنزل کرده و تجار و صرافان ارومی منات را به پنجاه و هشت قپک هم قبول نمی‌نمایند، این حرکت بی‌رویه را که به اوضاع قشون و نظامیان ضرر عمده وارد می‌آورد، البته نمی‌توان قبول کرد. لهذا ریاست قشون با قونسولگری محترم متفق الرای شده‌اند که نظامیان دوره و اطراف شهر، مال‌التجاره و محصولات و آذوقه که از ملزومات نظامیان می‌باشد جمع‌آوری نمایند و از قنسولگری به حکومت جلیله اخطار و به تجار اعلان خواهد شد ...
سند ۱۰۳: گزارش حکومت ارومیهبه تبریز
ویس قونسولگری دولت بهیه روس راجع به تنزل قیمت منات روس مراسله به حکومت نوشته و ضمنا تنزل منات را به ضدیت و اغراض جماعت تجار و صرافان شهر حمل نموده ... دیروز مجلسی در حکومت مرکب از محترمین تجار و معظمین آقایان تشکیل داده مذاکرات لازمه در این باب نموده، بالاخره حضار مجلس بالعموم اظهار داشتند که تنزل قیمت مسکوکات در این ولایت و ترقی آن موقوف به ترقی و تنزل آن در مرکز (تبریز) است، در صورتی که در تبریز منات روس از مظنه خود تنزل کرده است اهالی این ولایت چگونه امکان دارد منات را به قیمت معمول سابق قبول نمایند، وانگهی در تبریز بانک است. تجار و صراف‌ها از یک طرف منات می‌گیرند و فورا آن را به بانک تحویل و در عوض پول سفید (نقره) دریافت می دارند ولی در ارومی بانک نیست و این مساله اسباب ضرر و خسارت عمده می‌شود. ... استدعا دارد امر و مقرر شود در این‌خصوص با اقدامات مرکزی قرار عادلانه در خصوص قیمت منات داده نتیجه قطعیه را اعلام بدارند ...
سند ۱۱۰: گزارش حکومت ارومیه
به ولیعهد
راجع به تنزل قیمت منالت روسی با پست قبل عریضه نگار خاکپای اقدس شد ... در این چند روز تمام داد و ستد نظامیان دولت بهیه روس در بازار و غیره با چک و قبض بوده به این معنی نظامیان آذوقه و مایحتاج خودشان را از کسبه و اصناف ابتیاع نموده و در عوض قیمت قبض داده‌اند که بعد قیمت اشیا را تادیه نمایند ... مستدعی است در این خصوص ... تکلیفی معین فرمایند...
سند ۱۱۷: گزارش حکومت ارومیه
به ولیعهد
مساله منات روس در اینجا اهمیت پیدا کرده و اسباب زحمت بازاریان بیچاره شده است، به این معنی که از قرار مکاتیب وارده تجارتی، قیمت منات در تبریز با اینکه بانک است سه هزار دینار و خورده کمتر است ولی نظامیان روس در اینجا که نه بانک است و نه تجارت هست، می‌خواهند جبرا منات را در پنج هزار دینار به مردم بقبولاند. مثلا از یک نفر عطار و غیره معادل یک قران اشیا خرید می‌کند در مقابل یک عدد اسکناس مناتی می‌دهد و به هر منات حتما پنج هزار مطالبه می‌نماید. یا هیچ پول نمی‌دهند مبلغ خطیری اشیا ابتیاع نموده در عوض روی یک پارچه کاغذ قبض می‌دهند به این واسطه بازار چند روزی بسته شد ...
سند ۱۲۱: کابینه ولیعهد
به حکومت ارومیه
... جوابا مقرر می فرماییم که: حکومت صلاحیت مداخله در این امور را ندارد، ترقی و تنزل مسکوکات تابع معاملات اهل سوق است و نمی‌توان نرخی ثابت تعیین نمود. همه‌جا همین طور است.
پاورقی:
۱- نامه‌های ارومیه: اسناد و مکاتبات محمد صادق میرزا معزالدوله، به کوشش کاوه بیات، تهران: نشر فرزان روز، ۱۳۷۹