مذاکره نمایندگان با وزیر امورخارجه
گروه تاریخ اقتصاد- آنچه می‌خوانید بخشی از مذاکرات نمایندگان مجلس شورای ملی است در 20 اسفند 1286 شمسی. با توجه به گفت‌وگوی آنها روشن است که نمایندگان از حضور وزیر امور خارجه برای پاسخگویی به سوالاتشان استفاده کرده‌اند و بحث بر همین پایه شکل گرفته است:
آقا سیدحسن تقى‌زاده: بنده تشریف داشتن جناب وزیر امور خارجه را مغتنم شمرده دو سوال خواهم کرد. یکى اساسى است که بعد خواهم گفت و خواهش دارم که مجلس اجازه بدهد، اما در باب مساله اولى اگرچه خواهند گفت باید بدوا نوشته می‌دادید و بعد جواب می‌خواستید، بنده در سه مرتبه نوشته به هیات رئیسه دادم و آنها فرستادند به وزارت خارجه و منتظر شدم جواب بیاید نیامد و بعد منتظر این بودم که جناب وزیر امور خارجه به مجلس تشریف بیاورند حضورا سوال شود. در باب تجارت همه می‌دانید که چقدر اهمیت دارد و این امتیازى که به خارج داده می‌شود باید به تصویب مجلس باشد که بعد تولید اشکال نشود و مخصوصا چیزهایى که راجع به بودجه است باید به تصویب مجلس باشد. یک روزى در مجلس صحبت شد که هفت هزار تومان به مدرسه آلمانى داده شود و ابدا نتیجه گرفته نشد، بلکه اکثر رد کردند حال از قرارى که شنیده‌ام دوازده هزار تومان داده شده است و ان‌شاء‌الله دروغ است اگرچه من می‌توانم به شدت اعتراض نمایم که در وزارت مالیه حیف و میل شده و در وزارت داخله همین طور، اما در وزارت خارجه به واسطه اطمینانى که به وزارت خارجه بوده است و البته تاکنون به‌هیچ‌وجه یک معامله صد تومانى که موجب خسارت مملکت است بدون اطلاع مجلس با خارجه نگذرانده است. اگر این طور باشد خداى نخواسته باعث کمى اطمینان ما از وزارت خارجه خواهد شد و استدعا می‌شود که جواب این سوال اولى مرا بفرمایند تا دویمى را هم اظهار بدارم.
وزیر امور خارجه: در این باب وزیر علوم تصویب کرده و نوشته بود که اعلیحضرت قبول فرمودند که سالى هفت هزار تومان اضافه به مدرسه آلمانى داده شود وزارت خارجه هم تصویب کرد.
آقا سید حسن تقى‌زاده: بنده اگر به وزیرامور خارجه اطمینان نداشتم، هرگز اینجا نمى‌نشستم، ولى خوشبختانه از چندى قبل هیات کابینه به این خیال افتاده که ترتیبى در وزارتخانه‌ها بدهند، این است که قانونا وزیر امور خارجه هر چه می‌کند به تصویب وزیر مسوول می‌داند، چنانچه همه جا همین طور است. ولى به آن اندازه که اطمینان به وزیر امور خارجه باید داشته باشیم به سایرین نداریم و حق نظارت داریم، زیرا چیزهایى که باعث سعادت آتیه یا خرابى مملکت است در آن وزارتخانه می‌شود در این صورت به چه جهت هفت هزار تومان مال ملت به مدرسه آلمانى داده شده؟ پس خوب است از مجلس چیزى رسما به وزارت خارجه نوشته شود که بعدها هرچه می‌کند به امضای وزیر مسوول احراز کنند که آیا به تصویب مجلس هست یا نه.
وزیر امور خارجه: همه جا معمول است که باید وزارت خارجه امضای سایر وزرای مسوول را قبول نماید و در این مساله وزیر مسوول که وزیر علوم باشد نوشته است که این وجه را اعلیحضرت قبول فرموده‌اند و ایشان هم قصورى نکرده‌اند، زیرا که اعلیحضرت شخصا قبول فرموده‌اند که داده شود.
آقا سید حسن تقى‌زاده: حالا که معلوم شد هفت هزار تومان را علیحضرت همایونى قبول فرموده‌اند که از بودجه سلطنتى داده شود بسیار خوب، اما در مساله ثانى خوب است رأى گرفته شود که شرحى از طرف مجلس رسما به وزارت امور خارجه نوشته شود که وزارت امور خارجه بعدها علاوه بر امضاى وزیر مسوول در هر امرى احراز نماید که تصویب مجلس شده است یا نه؟
آقا میرزا آقا مجاهد: این مساله که آقاى تقى‌زاده فرمودند باید قانونى وضع شود. دیگر در باب پروگرام کابینه در مجلس قبل که وزرا حضور داشتند مذاکره شد و می‌دانید تا هیات وزرا پروگرام خود را پیشنهاد مجلس ننمایند کارها پیشرفت نکرده و تکلیف معین نخواهد شد.
وزیر امور خارجه: پروگرام می‌فرمایید دو قسم است، یکى صورت کارهایى است که فعلا کابینه می‌خواهد اقدام نماید و یکى هم کارهایی است که بعدها اقدام خواهد شد و آن اولى خیلى آسان است و به دو کلمه می‌شود بیان کرد و آن نظم و امنیت داخله است و استقرار امنیت هم نمی‌شود مگر به پول؛ به طورى که خودتان معترض شدید، پس باید عمل مالیه را ترتیب داد که قوه نظامى هم مرتب شده امنیت حاصل شود.
آقا میرزا آقا مجاهد: این طورى که فرمودید که استقرار امنیت با پول است آیا نباید آن مبلغ معین بشود که مجلس بداند باید از داخله فکر کرد یا از خارجه مثلا می‌گویند براى امنیت این شهر پلیس لازم است. نباید مخارج آن را معین کرده پیشنهاد نمایند که مجلس بداند فقط گفتن اینکه پول نیست نمی‌شود و آن هم خدا شاهد است که تمام بهانه است و می‌خواهند باز یک پولى حاضر کرده از میان برود.
وزیر امور خارجه: عرض کردم پروگرام دوتا است؛ یکى پروگرام کلیه هیات کابینه است و یکى هم براى هر وزیرى است که باید مسلک خود را معین نماید. اینکه شما می‌گویید مال هر یک از وزرا است.
آقا سید حسن تقى‌زاده: اینکه عرض کردم بنده اهمیت می‌دهم و سعادت آتیه مملکت است باز تکرار می‌نمایم که باید ما کمال اطمینان را به وزیر امور خارجه داشته باشیم. اگر این طور نباشد من یک نفر نمی‌توانم دیگر اینجا بنشینم و متزلزل خواهم بود و وضع قانون هم با هیات مقننه است و برفرض برخلاف سایر ممالک باشد، ما باید بر وفق اقتضاى مملکت خود وضع نماییم.