گروه تاریخ اقتصاد- آنچه می‌خوانید گفت‌وگوی نمایندگان مجلس شورای ملی است در روز شنبه، دوم اسفند 1286 شمسی:
رئیس: مذاکره امروز تحصیل پول است، براى رفع احتیاجات مملکت حالا باید دید وکلای محترم چه راهى به نظرشان رسیده.
آقا میرزا مرتضى قلیخان: صبح به اندازه‌ای که لازم بود، مقدمه مذاکرات به عمل آمد و در بین اینکه از ملت اعانه گرفته شده یا تاسیس بانک ملى بشود یا استقراض از خارج کرد و مذاکره بود و به اعتقاد بنده اصل استقراض از صراف‌هاى دول بی طرف خیلى خوب است. به این معنى که قرض دولتى نباشد و اما تاسیس بانک ملى از واجبات و بدیهیات است و این مساله ملت و این مجلس را بالمره از اهمیت انداخت و در اکثر ثمرات روزنامه مجلس اگر به دقت نظر نماییم می‌بینیم که تمام مذاکرات مجلس در این خصوص بوده است، ولى به واسطه مذاکره که در آن وقت، در خصوص استقراض شد. این مساله را به تاخیر انداخت و آن وجهى که در خزانه بود، و این استقراض داخله که شد اگر سرمایه بانک می‌کردند، تاکنون بانک تاسیس و مردم هم مبلغى داده بودند و شاید سرمایه بالغ به چند کرور می‌شد و اشخاصى هم که وجوه خود را مخفى داشته‌اند، اطمینان حاصل کرده پول به بانک می‌دادند در هر صورت به عقیده بنده اعم از اعانه از ملت و استقراض از داخله یا از خارجه به هر اسم بشود باید به اسم بانک شده و بانک تاسیس شود که فایده این کار لاتعد و لاتحصى است.
رئیس‌التجار: ما وکلا همین قدر از خارج می‌دانیم که پول لازم است، ولى اینکه چقدر لازم است و قرض خارجى ما چقدر است، نمی‌دانیم پس باید وزرا بیایند آنچه به نظرشان در این باب رسیده پیشنهاد نمایند که چقدر قرض کلى لازم دارند و چقدر قرض فورى لازم است، تا معلوم شود و اگر حضور آنها نباشد گفت‌وگوى ما هیچ نتیجه نخواهد داشت.
حاج محمد اسمعیل آقا: گویا وکلا فراموش کرده‌اند، آنچه لازم بود استقراض براى دولت و گمانم این است که توضیحات وزرا هم همین باشند که یک قرض دوازده کرور یا کمتر یا زیادتر که به بانک‌ها و... دولت دارد و موعد آنها منقضى شده باشد، باید بدهند و صورت آن را هم جناب ناصرالملک داده بودند و بالاخره قرار شد که منافع آن داده شده و سه ساله استمهال شود. این یک وجهى است که براى دولت لازم است. یک وجهى هم به جهت مخارج اتفاقیه است از قبیل تجهیز قشون براى نظم داخله و مخارج دیگر و این هم تا پنج کرور لااقل لازم است و اما فرض کلى گمان نمی‌کنم در خارجه این طور پول حاضر باشد که بدون ارائه اعتبار و اطمینان بدهند. مگر همان‌طور که جناب صنیع‌الدوله گفتند که آن محل تصویب شده بیست یا سى کرور گرفته شود، اما به عقیده بنده این هم، باز طول می‌کشد و شاید یک سال یا ۶ ماه مدت لازم داشته باشد و محض رفع اتهام که امروزه براى مملکت یک پولى لازم است گفته شد که ملت، یعنى هر کس که این مملکت را وطن خود می‌داند یک اعانه بدهد، ولى نه به‌طور هوا بدون اسم و رسم باشد، بلکه به اسم بانک ملى بدهند. این بود که مذاکره شد بانک ملى تاسیس شود و بعد آن ترتیب پیش آمد که همه اطلاع دارید و حال آن موانع را گفتن لزومى ندارد و امروزه به عقیده بنده هر دو مساله لازم است. یکى اینکه وزرا از راهی که استقراض و اصلاح می‌دادند پیشنهاد مجلس نمایند و یکى دیگر اینکه به تمام ملت مساله استقراض اعلان شود که فردا نگویند چرا به ما اطلاع ندادید و از بابت بانک ملى هم مستشاری که از خارجه خواسته‌اند، همین روزها وارد خواهد شد و اگر اطمینان ملت به همان حاصل می‌شود که آن هم می‌آید و آنچه در قوه دارند به جهت تاسیس بانک بدهند و ما امروزه دو فقره وجه لازم داریم، یکى به جهت چند فقره قرض‌هاى سابق دولت که موعد آنها منقضى شده و از آنهایی که استقراض شده، حالا مهلت بدهند یا مطالبه بکنند.
وکیل‌التجار: اولا ما دو قسم احتیاج داریم، یکى احتیاج فورى است و یکى براى بعدها و براى احتیاج فورى که داریم نمی‌شود مدت‌ها فکر نموده و پول تحصیل کرد و از براى رفع این قسم احتیاج گمان می‌کنم که باید اقدام در دو مساله کرد. اولا همین‌طور که مذاکره شده از ملت اعانه بخواهیم، اگر به اندازه کافى شد که بسیار خوب و اگر زیاد آمد براى رفع احتیاجات بعد خواهد ماند و اقدامی که در کار دومى باید کرد، این است که باید از وزیر داخله و وزیر مالیه خواست که در وصول بقیه مالیات نهایت جد و جهد را بنمایند و به زودى وصول کنند.
رئیس: در باب مالیات که صحیح می‌گویید باید سعى و جد کرد.
احتشام‌الاطبا: ملت که باید اعانه بدهد لابد باید استطاعت و مستغلات داشته باشد که مالیات می‌دهد، پس باید به ملت این‌طور اعلان داد که هر کس مثلا چهار تومان می‌دهد تا چهار سال از بابت مالیات بدهى او محسوب می‌دارند و تاسیس بانک هم خیلى لازم است.